Кофе
From Wikipedia, the free encyclopedia
Кофе — кофе терекни къууурулгъан бюртюклеринден хазырланнган ичкиди. Кофеини болгъаны ючюн адамны чархына стимуляция этеди.
XIV ёмюрге дери кофе Эфиопияда кийик халда битгенди. Кечирек кофе терек Араб джарымайрымканнга келтириледи. XVI ёмюрню ахырында европачы саудюгерле кофены араб портлада сатыб алыб, Европагъа ташыб башлайдыла. Хапаргъа кёре, XVII ёмюрню ортасында бир муслиман джолоучу джашыртын кофе бюртюклени Къыбыла Индиягъа элтеди. Андан XVII ёмюрню ахырында голланд саудюгерле джашыртын кофе терекни Ява бла Суматрагъа чыгъарадыла. Аны бла кофени ёсдюрюуде араб монополияны ахыры болады. Кечирек, 1706 джылда голланд колонистле кофе терекни джетегин Амдстердамдагъы ботаника бачхагъа джибередиле, ма ол терекден башланады бу ёсюмлюлюкню Джангы Дунияны колонияларында тарихи. Талай джылдан француз патчах саугъагъа голландлыладан терекни джетегин алады, бир кесекден мокко кофени урлукъларын Йеменден Бурбон айрымканнга (бусагъатда — Реюньон, Мадкагаскарны къатындады). Андан башланады Bourbon атлы арабика кофени тукъуму. 1721 джыл Гвиана бла Мартиникада плантацияла орнатыладыла. 1727 джыл — Бразилияда, 1730 — Ямайкада (Blue Mountain атлы кофены тамалы салынады), 1748 джыл — Кубада, 1760 — Гватемалада, 1779 — Коста-Рикада, XIX ёмюрню аллына Джерни кофе плантацияла «белибауу» болады. Талай ёмюрню ичинде кофе эки джарымтобда да сюйюб ичилген ички болуб уллу хайыр бериб башлайды.
Табигъатда 70 тюрлю кофе терек барды — гитче кёкенледен башлаб 10 метрлик мазаллы тереклеге дери.
Кофе терекни эки баш ботаника тюрлюсю барды: арабика бла робуста, экинчиге бир-бирде конголез кофе да дейдиле. Бу эки тюрлюге, чыгъарылгъан кофени 98% келеди (70 % — арабика, 30 % — робуста). Къалгъан тюрлюлери эм кёбю бла 2% бередиле. Эм бек джайылгъан, арабика кофе 600-ден 2000 метр мийикликде ёседи. Шекиллери ариу бюртюкле, зугулла боладыла, юслери сыйдамды. Робуста арабикадан дженгил битеди, ауруулагъа да кючлюрекди, тенгиз дараджадан 0-600 метр мийикликде битеди, асламысы бла — Африканы, Индияны эмда Индонезияны тропик бёлгелериндеди. Бюртюкле тёгерекдиле, бети джаркъы-мордан боз-джашилге дери тюрленирге болады. Ароматы бла робуста сыйсызыракъгъа саналады. Алай а робустада кофеин арабикадан кёбдю, ол себебден бу тукъумну экспресс-къатышыулада хайырланыргъа бек сюедиле. Башха кофе тукъумла, сёз ючюн, либерика бла эксцельса — индустриал магъаналары джокъду, уллу ёлчемде битдирилмейдиле. Алай а бир-бир тукъумла, сёз ючюн, Азияда битген «Копи Лювак» неда «Капе Аламид» атлы кофе дунияда эм багъалы кофеге саналады (бир чашка кофе ючюн талай джюз американ доллар бериледи), нек десенг — кофени тюз хазырлар ючюн биртюкле азыкъ сынджырны ётерге керекдиле, аны ичинде мусанганы неда азиялы пальма циветтаны ашхынлары бла ётерге керекдиле. Ол джаныурланы ичлеринден ётмесе бу кофени татыуу алай къолай болмайды. Кёб болмай Копи Лювак кофени он къатха учуз ушашы чыкъгъанды, аты «Monkey Coffee», Тайланддагъы Формоза тауланы сыртларында битген, эмда маймулланы ашхынларындан ётген кофеди.