From Wikipedia, the free encyclopedia
Ачха — товарны бир тюрлюсюдю, кеси да башха товарла бла къуллукъланы багъаларыны универсал эквивалентиди. Ол деген, хар товаргъа тынч ауушдурулгъаны себебли, ачханы юсю бла башха товарланы багъаларын белгилейдиле.
Кёбюсюне ачха уллу ликвид товарла боладыла, ол деген — башха товаргъа ауушдурууу тынч болгъан товар. Башха товарланы багъасыны ёлчеми болгъандан тышында, ачха экономикада ауушдуруу ролнуда джюрютеди.
Бусагъатда ачха белгили бир товар тюл (сёз ючюн: алтын), кёбюсюне къралны неда ара банкланы банкнота шекилде борчланыулары болады. Быллай ачхаланы кеслерини багъалары джокъду, ала къуру номинал эквивалент боладыла. Кърал инсанларын банкнотала бла монеталаны аланы джерлеринде закон тёлеу амал болуб хайырландырыргъа зорлайды.
Бусагъатдагъы ачха системала фиат (символлукъ) ачхалада тамалланнгандыла. Тарихде уа терт тюрлю ачханы белгилерге боллукъду: товар ачхала, баджарылгъан ачхала, фиат ачхала эмда кредит ачхала.
Ачха этилген материал неда товар талай халгъа иеди:
Товар (керти, натурал) ачхала — энчи багъасы эмда джараулулугъу болгъан товарды. Ала къуру ачхача тюл, башха затдада хайырланыргъа боллукъдула, сёз ючюн: алтын ачханы эритиб ювелир затла этерге боллукъду. Товар джюрюуню тамалында ачхала барысыда быллай болгъандыла (мал, мюрзеу, кюрк, чокъуракъла э.а.к.).
Адам Смит хапар айтханнга кёре, аны заманларында (XVIII ёмюр) бир-бир шотланд элледе ишчиле бла саудюгерлени арасында ууакъ ачханы орнуна темир чюй джюрюгенди. Аны юсюнден Шевальеде хапар айтады, Францияны ташкёмюр регионларыны юсюнден. XIX ёмюрню ахырында Швейнфурт бонго халкъда (Суданда) ачханы орнуна темир сюнгюлени эмда кюреклини хайырланнгандыла.
Тюрлю-тюрлю товарла бусагъатдада ачха орнуна джюрюйдюле. Сёз ючюн: тюрмеде олтургъанланы арасында тютюн, аракъы[1] неда шекер экономика кризислени кёзюуюнде, сауут къазауат баргъан джерледе. Ачлыкъны, инфляцияны заманынгда кёб заманнга сакъланнган азыкъ ачханы орнуна джюрюудю.
Алай а бусагъатда товар ачхаланы джюрюую аздан аз бола барады. Ала хайырланыуда ауур болгъанлары себебли табсыздыла, юлешинмейдиле эмда сакълауда бузуладыла. Эм башда уа чыгъарыуда багъадыла. Аланы чыгъарыу багъасы номиналларына келиширге керекди, алай болмаса натурал ачхала башха товарланы багъаларыны эквиваленти болаллыкъ тюлдю.
Баджарылгъан ачха — белгили бир товаргъа неда товар ачхагъа ауушдурууу (сёз ючюн: алтыннга, кюмюшге) баджарылгъан белгиле неда сертификатладыла. Баджарылгъан ачхала товар ачхаланы келечилериди дерге боллукъду.
Баджарылгъа ачха биринчи кере Буруннгу Шумерде чыкъгъанды деб санайдыла, анда тёлеу ючюн къойланы эмда эчкилени кюйдюрлген саз топуракъдан гинджилерин хайырланнгандыла. Бу фигурачыкъланы сау маллагъа аушдуруу баджарылгъанды.
Аллында банкнотала толу багъасы болгъан монеталаны келечиси болгъандыла. Эмда баджарылгъан ачхагъа саналгъандыла. Алай а бусагъатда, Алтын стандартны къоратылуу бла банкноталаны белгили бир товаргъа ауушдуруу гарантия этилмейди, эмда символ ачха халгъа келгенди.
Фиат (символ, къагъыт, декрет этилген, керти болмагъан) ачха — энчи багъасы болмагъан неда багъасы номиналы бла келишмеген ачхады. Кърал ол ачха бла налог джыйгъаны эмда кесини джеринде законлу тёлеу амал баямлагъаны себебли фиат ачха багъалыды.
Бюгюнлюкде фиат ачхаланы баш формасы банкнотала бла къолда джюрюмеген хыйсаблашыуду. Пластик картчыкъланы джайылыуу бла банкноталаны джюрюую азая башлагъанды.
Кредит ачха — келлик заманда физика эмда юрист бетледен (бир тюрлю джарашдырылгъан борч, кёбюсюне багъалы къагъыт шекилде) борчну излеу хакъды, аны товарланы (къуллукъланы) сатыб алыргъа неда кеслерини борчларын тёлерге хайырланыргъа боллукъду.Кредит ачха баджарылгъан ачхадан башхалыгъы тёлеучю (борчлу) борчну тёлер ючюн хаманда аннга джетген мюлкге ие болургъа керек тюлдю. Быллай борчланы тёлеую кёбюсюне белгили бир болджалда этиледи. Кредит ачхалада тёленмеу къоркъуу уллу болады.
Кредит ачхаланы юлгюлери: вексель, чек, облигация.
Ачха кесин функцияларыны юсю бла белгиленедиле. Ачхада кёбюсюне быллай функцияла бёлгилейдиле:
Джюрюуге керекли ачханы санын белгелеген экономика закон
— джюрюген ачханы саны;
— сатылыргъа керек товарланы багъаларыны суммасы;
— берилген кёзюуню тышында тёленнген товарланы багъаларыны суммасы;
— тёлеу болджаллары джетген, озгъан кёзюуледе сатылгъан товарланы багъаларыны суммасы;
— бир-бирин джукълатхан тёлеулени суммасы;
— ачха биримни бурулуууну терклиги.
Дджюрюуню амалы болгъан ачханы багъалыгъы аны сатыб алыу къарыуундады. Сатыб алыу къарыу къуру аны керти багасында тюлдю (сез ючюн ачха этилген алтынны багъасында), ол ачха амалланы къолда тутханланы ышныулары блада белгиленеди.
Сакълау амал кибик ачханы багъалыгъы борчха алыннган ачханы багъасы бла белгиленеди.
Ачха чыкъгъынчы бартер — товарланы бир-бирлерине ачыкъдан ауушдуруу болгъанды деб сагъыш этедиле.
Дунияны тюрлю-тюрлю регионларында ачханы орнуна тюрлю-тюрлю затланы хайырланнгандыла:
кечирек ачханы ролу металлагъа кёче башлагъанды. Биринчи металдан этилген затла болгъандыла (садакъ учла, сюнгюле, чюйле, сауут-саба),артдан тюрлю-тюрлю шекилли металл кесекле. Б.э.д.VII ёмюрден башлаб монетала этилиб башлагъандыла. капитализмге дери ачханы ролун джез, доммакъ, кюмюш ойнагъанды. Джангыз талай къралда (Ассирияда эмда Мисирде) бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыкъда огъуна ачха ючюн алтынны хайырланнгандыла. Монеталаны къызыу джаыйылыуу аланы сакълауда, юлешиуде, бирлешдириуде тынчлыгъы, гитче ёлчемине къарамай мийик багъасы, алны тынчлыкъ бла ауушдурургъа мадары болгъханы себеб болгъанды. Биринчи къагъыт ачха Къытайда бизни эраны 910 джылында чыкъгъанды. Банкноталаны эм биринчи Стокгольмда 1661 джыл басхандыла. Эресейде биринчи къагъыт ачха (ассигнацияла) Екатерина II (1769 дж.) джюрюб башлагъандыла.[2]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.