Коми Парма медваж кадӧ — Коми Пармалӧн меважся историяись серпас, кӧдӧ ми вермам пуктыны син одзӧ археологгезӧн Перем муись адззалӧм казьмӧтаннэз (памятниккез) сьӧрті.
Кама катытас археологгез пондісӧ гарйыны муэсӧ XIX вексянь. Сэксяняс Кама ладорас вӧлі осьтӧм да видзӧтӧм-велӧтӧм медваж кадся казьмӧтаннэсӧ уна сюрсӧ, ны коласісь 400-ся унажык — Коми кытшын.
Мортыс локтӧма Перем му вылӧ 200-150 сюрс во одзті. Сійӧ кадсӧ шуӧны палеолит. Мӧдік коляссэз шӧрын адззавлісӧ и лыись-коскаись керӧм пӧляннэз, а сія висьталӧ: важ отирыс тай вежӧртӧма музыкаын дон. Унажык орсаннэсӧ керисӧ, натьтӧ, пуись, сійӧн и абу кольччӧмась нія ӧнӧдз. Туяліссес казялісӧ — мукӧд доз да мӧдік берся вылын пассэс, кӧднӧ одзжык чайтісӧ орнаментӧн, пуктылӧмась чукӧрӧн: 50-ӧн, 74-ӧн да 28-ӧн. Эстісь ми вежӧртам: отирыс сэк ни кужӧмась лыддьыны да нылӧ вӧлі тӧдса кадлыддян (календарь). Сэк вӧлі тӧлісь сьӧрті кадлыддян, кӧдӧ лӧсьӧтісӧ вӧралан-кыйсян уджжез тӧдвылын видзӧмӧн. Сідзкӧ отирыс авйыштӧмась и астрономияын. Сія кадӧ шогмӧ и религия — тотемизм, анимизм да магия.
А сэсся вежсьӧма климат, мыйсянь уна быдкодь вӧрпода ӧшас. Вӧравны ыджыт чукӧрӧн ветлісь вӧрпода вылӧ сідзжӧ дугдасӧ. Отирыс пондасӧ овны мӧдмоза да кошшыны виль оланін. Пондӧтчас виль кад — мезолит (шӧрӧт изъя кад). Вӧраліссез пондасӧ кыйсьӧм могись ветлӧтны тшӧкжыка да ылынжыка. Сійӧ кадсӧ казьмӧтаннэзӧн кольӧмась абужык пырся оланіннэз, а вӧраліссезлӧн арсӧ-тулыссӧ сувтчаніннэз. Лыйсяннас сэк быдлаын вӧлӧма ньӧв да ньӧвьёссез. Вӧррезас олісь отирыслӧн вӧлӧмась ни черрез. Йӧзыс лӧсьӧтӧмась ни лямпаэз да доддез, кӧднӧ туяліссес адззывлӧны нюрьяинісь. Черикыйӧмыслӧн лоас ыджыт дон. Пондасӧ видзны кулӧммез (сеттез), мордаэз. Тӧдсаӧсь лоасӧ отирыслӧ лыись керӧм крюккез. Адззӧм пешняэс сьӧрті позьӧ вежӧртны — черисӧ кыйлӧмась и тӧвнас. Иззэсӧ пондасӧ кеслыны лэчытжыка, мезолит кадся пурттэслӧн доррес вӧлісӧ кеслӧмӧсь кыкнан ладорсянь. Сія кадсӧ медыджыт казьыланнэзӧн лоӧны Кӧс, Усть Онолва, Метшкӧр да Учӧт Сер дынын сувтчанін-оланіннэз.
Изъя веклӧн мӧдік кадколас — неолит. Сэк одзлань зораммас горт видзӧм, кӧда Кама муын пондӧтчӧ V сюрсвоын миян эраӧдз. Отирыс сія кадӧ унажыксӧ чериавлӧмась, сійӧн и пондӧмась овны ӧтілаын. Оланіннэс сулалӧмась юэз да тыэз пӧлӧн. Нійӧ керлӧмась ыджытӧсь (100 кв. метра гӧгӧр), джынӧдз гарйӧмӧсь му пытшкӧ. Сэтӧн вермас овны не ӧтік дас морт. Пондӧмась керны гӧрд сёйись ёся пыдӧса серпасалӧм доз. Неолит кадся сувтчанін-оланіннэс адззалӧмӧсь Коми кытшын быд районсис. Сія кадӧ финн-йӧграыс янсӧтчӧма важ финн да важ йӧгра увтыр вылӧ.
Пондӧтчӧ историялӧн мӧдік кад — энеолит. Ӧні Кама ладорас олісь отирыс мукӧд берсясӧ пондӧмась керны и кӧртісь. Кӧртсӧ медодз вайлывлӧмась мӧділаись, одзлань пондасӧ керны асьныс. Кама отирыс вузасьӧмась уна йӧзкӧт: позьӧ адззыны Балтика дорись вайӧм янтарь, Алтайись — нефрит, Кавказісь — бронза, Индика океан дынісь — каури нима шоркытшшез. Кӧть лоӧма ни кӧрт, но отирыс уна мый керӧмась и кремень изсис.
Сія кадӧ Кама отирыс пондӧмась видзны пода, но, кыдз и одзжык, сёянсӧ шедтӧмась вӧралӧмӧн да чери кыйӧмӧн. Мукӧд оланінас черикыян кулӧммезлӧн вӧтяна иззэс пантасьлӧны ӧддьӧн уна. Оланіннэс унажыксӧ вӧлӧмась кынымкӧ неыджыт керкуись, кӧдна ӧтамӧд коласын йитсьӧмась му пытшкӧ гарйӧм да вевттьӧм вуджан туйез пыр. Сія кадся медыджыт оланін — Базов Бор — вӧлі гарйӧм Юсьва районын, Иньва ю усянінланяс. Уна оланін-сулаланін адззисӧ Кӧсва ю пӧлӧн Кӧч районісь Уржа да Ташка греззддэз дынын.
Бронза да кӧрт эпохаэз вежсикӧ важ финн отирыс торьясьӧ рытвыв финн да перым увтыррез вылӧ. Перым отирыс, пермяна, лоӧны удмурттэзлӧн да комиэзлӧн ӧтласа важ увтырӧн.
Ананьинсалӧн культура
Кама ладорын кӧрт эпохалӧн пондӧтчӧм йитсьӧ ананьинса культуракӧт. Ананьинсаыс одзлань зорӧтӧмась культурасӧ бронза кадӧ оліссезлісь да олӧмась зэв паськыта: ойвылын — Печора ю дорсянь, лунвылын — Волга юлӧн шӧрӧт муэзӧдз. Отирыс ветлӧмась ни вӧввезӧн, тышкасьлӧмась ӧтамӧдныскӧт да вувтлӧмась-уськӧтчывлӧмась мӧдік йӧз вылӧ. Нылӧн вӧлӧмась ни сэк шыпурттэз, бытшкан ёссез да кышаланнэз, но унажыксӧ нія лыйлӧмась ньӧвьёссезӧн. Кама ладорись отир сія кадӧ олӧма ордчӧн да унажыксӧ босьтасьӧма-вузасьӧма скиф-сармат йӧзкӧт. Ны пыр и шедас Кама муас Сьӧд саридз дорын, Элладаын да Египетын керӧм берсяыс.
Кадыс вӧлӧма сьӧкыт, тышкасьӧм-пессьӧммес лоасӧ тшӧкжыкӧсь, сысянь Кама отирыс и пондасӧ керны, ассиныс увтыр дорйӧм могись, каррез. Карресӧ сувтӧтлӧмась ю пӧлӧн буждӧм керӧс йылӧ кык кырас коласӧ. Керӧсыс пӧлӧн мӧдӧр ладорсяняс вӧлі гарйӧм пыдын кырас да йӧрйӧм вылын стынӧн. Кар гӧгӧрас сувтӧтлісӧ посаддэз да дзебсянін. Кама ладорас сэк уна берся керлӧмась бронзаись да кӧртісь. Сійӧн ананьинсалӧн культураныс бура неӧткодь кӧрт кадся культура сьӧрті. Бронзасис кисьтлывлӧмась пурттэз, кутан-кышаланнэз, шыпурттэз, ньӧвьёссез да черрез.
Гляденсалӧн культура
III-II сугӧддэзӧ миян эраӧдз ананьинсаыс коласісь янсӧтчӧны пьяноборса, кӧднасянь аркмасӧ сэсся удмурттэз, да Гляденса, кӧднасянь лоасӧ коми отир. Гляденсалӧн культураныс шусьӧ сідз важ юрбытанін сьӧрті, кӧдӧ адззӧмась неылын Перем кар дынсянь Гляден нима керӧс йылын. Кама ю весьтын этія 90 метра вылына керӧсыс не ӧтік сюрс во вӧлӧма Кама ладорас медыджыт. Сысянь сія и лоас дзебсянінӧн да казьтісянінӧн. Сэтӧн казьтывлӧмась важ кулӧм отирсӧ; шуӧны, быттьӧ казьтісьӧм понда вермӧмась нельки вийлыны морттэзӧс. Сотасӧ кулӧммесӧ да пӧимсӧ кашниккезын и ваясӧ казьтісянінас. Уна годдэз сьӧрна сэтчин пӧимыс, горт- да вӧрподаыслӧн лыэс и жугдӧм кашник торрес ӧксьӧмась кык метра сувда. Казьтісян берсясӧ адззисӧ 19 сюрс гӧгӧр. Гляденса дырни аркмӧма тӧдчана перем пода стиль. Бронзаись кисьтӧм берсяыс вылын серпасалӧмась быдкодь пода да отир. Нія ӧтлаӧтӧмась аскодьӧма йитӧттэзӧн да мыччалӧны отирлісь гӧгӧр олансӧ вежӧртӧм, сылісь аркмӧм да зоралӧм, мортлісь сія оланын вужьясьӧм. Татӧн бронзаись керӧм берсяыс лыддисьӧ ыджыт донӧн омӧн му югыт пасьта.
Ломоватовсалӧн культура
IV векӧ пондӧтчӧ быдкодь йӧзыслӧн «Ыджыт ветлӧтлан» («Великӧй переселеннё»), кӧр ӧтӧрӧ-мӧдӧрӧ ветлӧтісь йӧзыс тӧвчикӧн мунасӧ асывывлісь Евразия кушиннэзӧт рытвыв муэзӧ да нуӧтасӧ сьӧрас уна мӧдік отир. Кама ладорыс пыр, сваль вӧрыс да, ветлӧтісь йӧзыс озӧ мунӧ. Но лунвыв Урал сайын сэтчин олісь отирыс ветлӧтісь йӧзсӧ дзескӧтасӧ ойвылӧ, сійӧн нылӧ ковсяс пуксьыны овны Кама ю да сыӧ усян юэз пӧлӧн. Археологгес нійӧ шуӧны харинсаӧн, сідз кыдз адззӧмась нылісь дзебсяніннэсӧ Гайна районісь Харина грезд дын. Кыксё мымда год бӧрті нія йӧзыс сорласясӧ сэтӧн олісь отирыскӧт да аркмӧтасӧ виль культура — ломоватовса, а лунвылас аркмас культура неволинсалӧн. Быдсӧн нія культураэс вӧлӧмась V-IX сугӧддэзӧ. Сія кадӧ (VII в.) и ӧння Кудымкар му вылын аркмас кар да ордчӧн сыкӧт — дзебсянін. Быдӧссӧ Коми кытшас адззӧмась ломоватовсаӧн кольӧм сёся унажык казьмӧтан. Тӧдчанажыкӧсь ны коласісь дзебсяніннэз. Ыджытжык донсӧ видзӧны Урья, Важгорт, Елева да Пешнигорт дорын дзебсяніннэз. Кыдз чайтӧны, отирыс дзебан гуэзас тэчлӧмась сійӧ, мый колас кулӧмыслӧ «виль оланас»: лыйсян, уджалан да мӧдӧтчан берсятор, вӧв сийӧс-сермӧттэз. Пантасьлӧны куш дзебаніннэз, пантасьлӧны и бура лӧсьӧтӧм дзебаніннэз — эзісись (сереброись) керӧм сьӧм (монетаэз), мӧдӧтчан берся (пристежжез, пелькытшшез, ӧктӧм-кыйӧм кушаккез да дона лыйсяннэз). Быдӧс сія мыччалӧ — отирыс сэк ни олӧмась абу ӧтнёж.
Эрмитажын ӧктӧмӧсь быдкодь эзысёвӧй берсяыс. Сія аскодь басӧк дозмукыс керӧма Иранын да Византияын, унажыкыс ны коласісь адззӧмӧсь ойвыв Кама ладорын. Асыввыв муэзын шӧрӧт веккезӧ история вӧлӧма сэтчӧдз сорласьӧм-пансьӧм, нельки эзісёвӧй берсяыс сэтчин оз кольччы. Кама ладорас сія шедас вузасьӧм-босьтасьӧм пыр да веккез сьӧрна ӧксяс уна. Сійӧ видзӧмась дзир казьтісян коста, абу сёян доз туйӧ. Эд быдӧс, мый адззӧмсь, абу шедӧма оланіннэзісь нето дзебсяніннэзісь, а кладдэзісь. Сэтшӧм эзысёвӧй дозмука кладдэсӧ Кама мусис адззалӧмась уна дас, нія и аркмӧтӧмась Эрмитажас медыджыт ӧктӧмсӧ.
Родановсалӧн культура
IX-X веккезӧ Кама ладорас ломоватовса культура туйӧ аркмӧ родановсалӧн культура. Перем комиэз и лоасӧ родановса увтырись. Сія кадӧ тыла керӧмсянь вуджӧмась муэз гӧрӧмӧ. Отирыс быдтӧмась ид, шогді, рудзӧг, анькытш, лён да пыш. Родановсалӧн вӧлӧма ни горт пода. Унажыксӧ видзӧмась мӧссэзӧс да вӧввезӧс, етшажык — порссезӧс, баляззӧс да кӧзаэзӧс. Керкуэс гӧгӧр археологгез адззалӧмась пода видзан гиддэзлісь да пода йӧртаннэзлісь кольччӧм торрез, кӧдна йитсьӧны керкуыскӧт. Одззамоз медколанаӧн вӧлӧма вӧралӧм. Вӧралӧмась яй да гӧна кучик (ку) заптӧм понда. Кучиксӧ вежлывлӧмась вузасян-босьтасян коста. Кыйлӧмась чери да ӧктылӧмась вӧр ма.
XII сугӧдсянь паськыта пондасӧ гӧрны муэз. Вӧв лоас сьӧкытсӧ кыскалан гортся подаӧн. Сэксянь ыджыт увтырись пондасӧ торйӧтчыны учӧт гортся увтыррез. Нія торйӧн ни вермасӧ гӧрны му да видзны пода. Оланіннэзын адззалӧмась сія кадся уна сьӧм, ӧшлісян гириэз да уна мый мӧдік берсятор, кӧда керӧма вӧлі Волга дорись Булгара да Русь муэзын. Ыджыта да паськыта Кама ладорись отир пондӧмась вузасьны Волга булгаракӧт да Русь муэзісь отиркӧт.
Археологияись казьмӧтаннэз сьӧрті чукӧражык отир вӧлӧма Иньва ладорын. Татісь лыддьӧны кыкьямыс увтыр, кӧдна олӧмась Иньва, Кува да Велва юэз пӧлӧн. Невна етшажык олӧмась отир Обва дорын. Нылісь ыджытжык казьмӧтаннэсӧ адззисӧ Назар кар гӧгӧр Обва юӧ усян Чӧлва ю пӧлӧн. Чердын-Язьва йӧзсӧ ӧтлаӧтӧны казьмӧтаннэз, кӧдна адззӧмӧсь Чердын кар гӧгӧр Кама, Вишера, Колва юэз пӧлӧн да Вишера юӧ усян Язьва ю пӧлӧн. Кама ю пӧлӧн Вишера ю усянінын Пожва посадӧдз ӧтлаын олӧмась кыкьямыс учӧт увтыр. Нія аркмӧтӧны ыджыт, но янсалӧм чукӧр. Гайна посад гӧгӧр Кама ю пӧлӧн да сыӧ усян Луп ю пӧлӧн олӧмась квать увтыр. Нія пырӧны ыджыт Гайна отирӧ. Кӧсва отирын, кӧдна олӧмась Кӧсва ю пӧлӧн да сыӧ усян Лолӧг ю пӧлӧн, вӧлӧмась куим увтыр. Зюзьдін отирлӧн чукӧрыс олӧ мӧдік комиэзсянь медылын — Кама катытын. Сійӧ отирсӧ казьмӧтаннэс мыччалӧны ӧкмыс увтыр вылӧ. Быдӧс этія отирыс ӧтлаын бӧсьтӧмӧн и лоасӧ талуння перем коми отирлӧ важ ай-маммезӧн.
Уна казьмӧтаннэзын археологез адззалӧмась уджалан берся: гӧррез, кучитчаннэз, чарлаэз, ытшкисян-горбушаэз, изыннэз, сідз кыдз родановсалӧн бӧрьяжык кадӧ зорамӧма пода видзӧм.
Отирлӧ унажык пондас ковны кӧртісь керӧм уджалан берся, сійӧн пондас бура ни зорамны кӧрт шедтӧм да кӧрт дорӧм. Кудымкар лоас тӧдчана карӧн, кытӧн керӧмась кӧртсис берсясӧ. Гӧрд сёйись керӧм формаэзын кисьтлӧмась мӧдӧтчан берсятор. Мымдакӧ кад бӧрті оссясӧ кӧрт шедтан да кӧрт доран шӧриннэз.
Родановса пондӧны унажык шедтыны сов. Совсӧ керӧмась росолісь. Росолсӧ пизьӧтасӧ пуовӧй да бановӧй ӧррезын, кӧднӧ вевдӧрсяняс мавтласӧ сотӧм гӧрд сёйӧн. Мукӧдпырся росолас лэдзвывлӧмась биын дзирӧтӧм иззэз. Иньва, Вишера, Борва, Язьва, Колва юэз пӧлӧн, кытӧн XX сугӧд пондӧтчикӧ пуӧмась совсӧ, ӧнӧдз кольччӧны пуись керӧм росов кысканнэз. Бура зорамӧма лыись (коскаись) берсятор керӧм, сэк и серпасавны лысӧ кужӧмась ни. Лысис керлӧмась сынаннэз, пуртӧссэз, пелькытшшез, киззез, еммез, амулеттэз, паськӧм вылӧ берся ӧшланнэз. Уна мый ны коласісь серпасалӧмась ас пассэзӧн.
Быдлаын керлӧмась кашниккез да гырниччез, кӧднӧ серпасалӧмась розетка нёжа веськыт да чуклялӧм серпассэзӧн. Кашниккесӧ дзирдӧтлӧмась горын. Коми отирлӧн уна вӧлӧма и пуовӧй доз. Сідз кыдз пуыс чожа сісьмӧ, одззася пуовӧй доззэс абу кольччӧмась. Гортын печкӧм, кыйӧм да гӧрдззӧм йылісь висьтасьӧны важ каррез вылын адззӧм печканнэзлӧн, кыйсян станоккезлӧн да гӧрдззисян еммезлӧн торрез.
Родановсалӧн медбӧрья кадӧ учӧт увтыррез туйӧ аркмӧмась матын оліссезлӧн ыджыт ӧтуввез. Увтыррезлӧн ӧксуэз (княззез) пондӧны веськӧтлыны ыджытжык ӧтуввезӧн. Важ висьт сьӧрті Иньва дорись коми отирлӧн увтырӧн веськӧтлӧма Кудым Ош нима пам, кӧда сэсся лоас и ыджытжык ӧтувлӧн веськӧтлісьӧн. Кудымкар пӧртчис бура дорйӧм веськӧтлан карӧ.
Родановса пондӧны ни гӧрны-кӧдзны. Сысянь отирын паськалӧ шонді да карч вылӧ юрбытӧм. Сэкся казьтісяніннэзісь ӧнӧдз адззалӧны пода лыэз, кӧртсис керӧм ньӧвьёссез, морт да пода вылӧ вачкисян мыгӧроккез.
Но вӧравнытӧ эз жӧ дугдӧ, сійӧн и важ туналӧм (магия) да вӧрподалӧ юрбытӧм кольччис жӧ. Сы йылісь миянлӧ висьтасьӧ перем пода стильӧн бронзаись керӧм берсятор.
Коми еннэз коласын медыджыт вӧлі вылын енӧжись (нёбоись) Ен. Археология материаллэз сьӧрті аскодьӧм культура пас перем комиэс вылӧ кольӧмась X сугӧдӧ коми отир, кӧдна олісӧ ойвылынжык, Эжва да Емва юэз пӧлӧн. Перем комиэз да коми зыряна коласын важын муніс вузасьӧм да культураӧн вежсьӧм, нія ӧткодя дзебсисӧ да новйисӧ ӧткодь паськӧм.
Родановса кадсянь перем коми ладорын адззалісӧ эзысёвӧй доззэзӧн кватьдасся унажык клад, кӧдна вӧлісӧ вайӧмӧсь асыввыв муэзісь. Кладдэслісь куйланіннэсӧ позьӧ торйӧтны нёль чукӧрӧ: Иньва, Кӧсва-Кама, Обва, Вишера-Кама. Унажыкыс ны коласісь вӧлісӧ гарйӧмӧсь му пытшкӧ. Шуам, Пешнигорт да Мальцева дорись ыджыт кладдэс вӧлісӧ дзебӧмӧсь муӧ. Быдӧс энія эзысёвӧй дозыс да сьӧмыс ӧні куйлӧны Канлӧн Эрмитажын (Петракар) да Канлӧн история сьӧрті музейын (Мӧсква), мукӧдсӧ позьӧ адззывны Коми кытшись да Перем ладорись музейезын.
Х вексяняс Волга дорись булгара тӧдчӧмӧн пырӧны коми отир оланӧ. Нія босьтӧны ас кипод увтӧ Кама ю кузя туйез, вузасьӧны, нельки олӧны комиэзкӧт ордча муэзын. Родановса казьмӧтаннэзісь уна адззалӧмась Булгарын керӧм гӧрд доз (сёйись да кӧртісь), мӧдӧтчан берсятор. Комиэз и асьныс вуза¬сьӧны вӧлі булгараыскӧт ны муэзын. Уна мый коми инькаэзлӧн мӧдӧтчан берсяись шедас Булгарӧ. Меддонаыс вузасян-босьтасянас вӧлӧма вӧрподалӧн гӧна кучик (куэз).
XI-XIII сугӧддэзӧ коми отир шедӧны кипод увтӧ славяналӧ, кӧдна локтӧны Новгортсянь да Ростов-Суздаль ладорсянь. Шыпурттэз (меччез), сьӧм, амулеттэз, пернаэз, чунькытшшез, пристежжез, кӧдна вӧлісӧ керӧмась роччезӧн, адззалӧмӧсь родановсалӧн нёльдас казьмӧтанын. Мукӧдыс, натьтӧ, коми отир дынӧ шедісӧ и булгара пыр.
- Коми Ойвыв медваж кадӧ
- Коми отирлӧн история
- Археология сьӧрті культураэз
- Бадер О.Н. Археологические памятники Прикамья. Пермь, 1950.
- Голдина Р.Д., Кананин В.А. Средневековые памятники Верховьев Камы. Свердловск, 1989.
- Коми-пермяккез. Кудымкар, 2008. ISBN 978-963-9876-09-05.
- Оборин В.А., Чагин Г.Н. Чудские древности Рифея: Пермский звериный стиль. Пермь, 1988. ISBN 5-7625-0072-1
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
