រាជវង្សយាន

រាជវង្សយាន (ភាសាចិន៖ 元朝, ភិងអ៊ិង៖ Yuáncháo) ឬអាចហៅថា មហាយាន^[៦] (ភាសាចិន៖ 大元, ភិងអ៊ិង៖ Dà Yuán និងជាភាសាម៉ុងហ្គោល៖ ᠶᠡᠬᠡ
ᠶᠤᠸᠠᠨ
ᠤᠯᠤᠰ ដែលប្រែមកចំថា "មហារដ្ឋយាន"^{[ស ៣]}) គឺជារាជវង្សចិនដែលស្ថិតនៅក្រោមឥទ្ធិពលជនជាតិម៉ុងហ្គោល និងត្រូវជារដ្ឋស្នងចម្បងពីចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ រដ្ឋនេះមានអត្ថិភាពពីឆ្នាំ១២៧១ រហូតដល់ឆ្នាំ១៣៦៨ ដោយត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយគូប៊ីឡៃ ខាន់ ដែលកាលនុះត្រូវជាអធិរាជទីប្រាំនៃចក្រភពម៉ុងហ្គោល។ នៅក្នុង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ចិន រាជវង្សយានគឺជារដ្ឋស្នងឱ្យ​រាជវង្សស៊ុង និង​ជារដ្ឋមុនកំណើតនៃ​រាជវង្សមិង។

មហាយាន 大元 ᠳᠠᠢ ᠦᠨ ᠤᠯᠤᠰ
១២៧១–១៣៦៨
ទឹកដីនៃរាជវង្សយាន (ប្រ. ១២៩៤) រាជវង្សកូរ្យ៉ូ (កូរ៉េ) គឺជាសាមន្តរដ្ឋសមស្វយ័តរបស់រាជវង្សយាន[ស ២]
ខេត្តនៃរាជវង្សយាននៅក្នុងឆ្នាំ១៣៣០ (ជាឡាតាំង)
រាជធានី	ខាន់បាលីគ (ប៉េកាំង) ស៊ាងឌូ (រាជធានីនិទាឃរដូវ)
ភាសាទូទៅ	ម៉ុងហ្គោលកណ្ដាល ចិន (កុកងឺបុរាណ) អ៊ុយហ្គឺរបុរាណ
អក្សរផ្លូវការ	អក្សរផាកប៉ា[៤]
សាសនា	ព្រះពុទ្ធសាសនា (ព្រះពុទ្ធសាសនាទីបេជាសាសនារបស់រដ្ឋ), សាសនាតេងគ្រីម៉ុងហ្គោល/សក្ការៈឋានសួគ៌ចិន, សាសនាតាវ, លទ្ធិខុងជឺ, សាសនាប្រជាប្រិយចិន, គ្រិស្តសាសនាណេស្តូរីចិន, រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក, យូដាសាសនា, ម៉ូញីចាវ, ឥស្លាមសាសនា
រដ្ឋាភិបាល	រាជាធិបតេយ្យ
ព្រះអធិរាជ
▪ ១២៦០–១២៩៤	គូប៊ីឡៃ ខាន់
▪ ១៣៣២–១៣៦៨	ធួហ័ន ធាមួរ
អធិការបតី
▪ ១២៦៤–១២៨២	អាកម៉ាដ ហ្វាណាកាទី (អាហឺម៉ា)
▪ ១៣៤០–១៣៥៥	ធួធួ
សម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត	សម័យក្រោយតន្តី
▪ គូប៊ីឡៃត្រូវលើកប្រកាសជាព្រះអធិរាជ	៥ ឧសភា ១២៦០
▪ គូប៊ីឡៃប្រកាសឈ្មោះរាជវង្សថ្មីថា "មហាយាន"	៥ វិច្ឆិកា ១២៧១
▪ សមរភូមិសៀងយ៉ាង	១២៦៨–១២៧៣
▪ វាយសញ្ជ័យលើរាជវង្សស៊ុង	៤ កុម្ភៈ ១២៧៦
▪ សមរភូមិយ៉ាមិន	១៩ មីនា ១២៧៩
▪ ឧទ្ទាមកម្មឈ្នួតក្រហម	១៣៥១–១៣៦៨
▪ ការដួលរលំនៃរាជធានីខាន់បាលីគ	១៤ កញ្ញា ១៣៦៨
▪ និម្មិតកម្មនៃរាជវង្សយានខាងជើង	១៣៦៨–១៣៨៨
ក្រឡាផ្ទៃ
១៣១០[៥]	១១០០០០០០ គ.ម២ (៤២០០០០០ ម៉ាយ ក.)
រូបិយវត្ថុ	ឈីវឆាវ
Preceded by Succeeded by ចក្រភពម៉ុងហ្គោល រាជវង្សស៊ុង យានខាងជើង រាជវង្សមិង រាជវង្សផាមូឈូប៉ា

ថ្វីបើជេនហ្គិស ខាន់បានឡើងគ្រងរាជ្យជាខាហ្កាននៅក្នុងឆ្នាំ១២០៦ មែន ប៉ុន្តែគោរម្យងារខាហ្កាននេះត្រូវបានប្រជាជនចិនចាត់ទុកថាមានអំណាច និងនាមស្មើនឹងព្រះអធិរាជហាន^[៨] ហើយកាលនុះផងដែរ ចក្រភពម៉ុងហ្គោលនៅគ្រប់គ្រងទឹកដីភាគខាងជើងនៃប្រទេសចិននៅឡើយ។ ដល់ឆ្នាំ១២៧៩ ទើបគូប៊ីឡៃ ខាន់បានប្រកាសជាផ្លូវការនូវរាជវង្សថ្មីតាមប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់ហាន^[៩] ក្រោយពីចក្រភពម៉ុងហ្គោលបានវាយលេបត្របាក់សំណល់រាជវង្សស៊ុងរបស់ចិននៅតំបន់ភាគខាងត្បូង។ ដែនអាណាចក្ររបស់ព្រះរាជាគូប៊ីឡៃថ្មីនេះគឺមានទម្លាប់ដឹកនាំខុសពីខាន់ចក្រផ្សេងៗទៀត (ខាន់ចក្រផ្សេងៗបានចាប់ផ្តើមលេចឡើងជាលទ្ធផលនៃការបែកចក្រភពម៉ុងហ្គោល) និងមានវិសាលភាពគ្រប់គ្រងតែលើទឹកដីចិន បូករួមទាំងតំបន់ជុំវិញខ្លះៗប៉ុណ្ណោះ^[១០] ហើយវាត្រូវជារាជវង្សចិនដំបូងដែលមិនស្ថាបនាដោយជនជាតិហាន។^{[១១]:312[១២]} នៅក្នុងឆ្នាំ១៣៦៨ បន្ទាប់ពីវាយចាញ់កងកម្លាំងនៃរាជវង្សមិង ថ្នាក់ដឹកនាំម៉ុងហ្គោលបានរត់ភៀសខ្លួនទៅតំបន់ខ្ពង់រាបនៃទឹកដីកំណើតខ្លួនវិញ (ម៉ុងហ្គោលី) ហើយក៏បន្តគ្រប់គ្រងក្រោមឈ្មោះ យានខាងជើង រហូតដល់ឆ្នាំ១៦៣៥ នៅពេលដែលពួកគេបានចុះចាញ់នឹងរាជវង្សជីនក្រោយ (ដែលក្រោយមកបានវិវត្តទៅជារាជវង្សឈីង)។

បន្ទាប់​ពីចក្រភព​ម៉ុងហ្គោលបានបែកចែងពីគ្នា រាជវង្ស​យាន​បានក្លាយជា​ខាន់ចក្រ​មួយដែល​គ្រប់គ្រង​ដោយ​អ្នក​ស្នងរាជសម្បត្តិ​បន្ត​ពីមហាខាន់មឹងគឿ។ រាជវង្សយាននេះត្រូវបានស្ថាបនាឡើងដោយគូប៊ីឡៃ ខាន់ ប៉ុន្តែព្រះអង្គបានជ្រើសយកជីតាខ្លួនគឺ ជេនហ្គិស ខាន់ ជាព្រះស្ថាបនិកផ្លូវការនៃរាជវង្ស ហើយតាំងនាមតាមប្រាសាទថា ថៃហ៊្សូ។ នៅក្នុងព្រះរាជបញ្ញត្តិដែលមានចំណងជើងថា សេចក្តីប្រកាសនៃនាមព្រះរាជវង្ស ដែលបានចេញនៅឆ្នាំ១២៧១^[១៣] គូប៊ីឡៃបានប្រកាសឈ្មោះនៃរាជវង្សថ្មីថា មហាយាន ហើយបានអះអាងថារាជវង្សខ្លួនគឺបានស្នងបន្តពីអតីតរាជវង្សចិនពីសម័យព្រះរាជាបី និងអធិរាជប្រាំ រហូតដល់រាជវង្សថាង។^[១៣] ព្រះចៅអធិរាជយានខ្លះបានរៀនចេះស្ទាត់ជំនាញភាសាចិន ឯខ្លះទៀតបានបន្តប្រើតែភាសាម៉ុងហ្គោលដើម និងអក្សរផាកប៉ាប៉ុណ្ណោះ។^[១៤]

គូប៊ីឡៃក្នុងនាមជាខាហ្កាន ឬមហាខាន់នៃចក្រភពម៉ុងហ្គោលពីឆ្នាំ១២៦០ បានអះអាងថាខ្លួនមានអំណាចកំពូលស្រោបលើរដ្ឋស្នងចក្រភពម៉ុងហ្គោលផ្សេងទៀតដូចជា៖ ឆាហ្កាតៃ ហ្វូងមាស និងអ៊ីលខាណាត មុនពេលត្រូវប្រកាសជាព្រះអធិរាជចិននៅក្នុងឆ្នាំ១២៧១។ ដោយហេតុនេះ ពេលខ្លះរាជវង្សយានត្រូវបានគេហៅថា អាណាចក្រនៃមហាខាន់។^{[១៥][១៦]}

ឈ្មោះ

រាជវង្សយាន
"រាជវង្សយាន" សរសេរជាអក្សរចិន (លើ) និង "មហារដ្ឋយាន" (ទម្រង់ឈ្មោះបច្ចុប្បន្ន៖ Yehe Yüan Ulus) ជាអក្សរម៉ុងហ្គោល (ក្រោម)
ចិន	元朝
Literal meaning	"រាជវង្សយាន"
Transcriptions Standard Mandarin Hanyu Pinyin Yuán cháo
ឈ្មោះរាជវង្ស
ចិន	大元
Literal meaning	មហាយាន
Transcriptions Standard Mandarin Hanyu Pinyin Dà Yuán
ឈ្មោះពេញផ្លូវការ៖ ᠳᠠᠢ ᠶᠤᠸᠠᠨ ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ
Traditional Chinese	大元大蒙古國
Simplified Chinese	大元大蒙古国
Literal meaning	មហារដ្ឋយាន
Transcriptions Standard Mandarin Hanyu Pinyin Dà Yuán Dà Měnggǔ Guó

នៅក្នុងឆ្នាំ១២៧១ គូប៊ីឡៃ ខាន់បានចាប់ផ្ដើមហៅអាណាចក្រខ្លួនថា មហាយាន រួចក៏បង្កើតចេញជា រាជវង្សយាន ពីពេលនោះមក។^[៦] តាម​បទដ្ឋាន​ប្រវត្តិសហសម័យ "រាជវង្ស​យាន​" គឺធម្មតា​សម្ដៅទៅ​លើ​អាណាចក្រ​ដែលគ្របដណ្ដប់នៅលើទឹកដីចិន ដែលមាន​រាជធានី​​នៅ​ដា​ឌូ (បច្ចុប្បន្នគឺ ​ប៉េកាំង​​)​។^{[១៣][១៧]}

ប្រវត្តិវិទូលោកខាងលិចច្រើនស្គាល់រាជវង្សយានថាជា "រាជវង្សម៉ុងហ្គោល" ឬ "រាជវង្សម៉ុងហ្គោលនៃចិន។^[១៨] ម្យ៉ាងទៀត យានក៏ត្រូវបានគេស្គាល់ថា "អាណាចក្រនៃមហាខាន់" ឬ "ខាន់ចក្រនៃមហាខាន់" ដែរ^[១៩] ព្រោះគេតែងឃើញឈ្មោះពីរនេះនៅលើផែនទីមួយចំនួននៃរាជវង្សយាន ដោយនេះទំនងដោយសារ ព្រះចៅអធិរាជយានមានគោរម្យងារមួយទៀតថា មហាខាន់។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

អត្ថបទដើម: ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរាជវង្សយាន

ដើមសាវតារ

ជេនហ្គិស ខាន់បានបង្រួបបង្រួមកុលសម្ព័ន្ធម៉ុងហ្គោល និងក្លាយជាមហាខាន់នៅក្នុងឆ្នាំ១២០៦។^[២០] ជេនហ្គិស និងអ្នកបន្តស្នងរាជត្រកូលព្រះអង្គបានពង្រីកវិសាលភាពចក្រភពម៉ុងហ្គោលទៅពាសពេញផ្ទៃនៃទ្វីបអាស៊ី។ នៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់រាជបុត្រាទីបីរបស់ជេនហ្គិស ព្រះនាម អ៊ូហ្កេដី ខាន់ ចក្រភពម៉ុងហ្គោលបានវាយបំបែករាជវង្សជិននៅក្នុងឆ្នាំ១២៣៤ រួចបានត្រួតត្រាតំបន់ភាគខាងជើងនៃប្រទេសចិន។^[២១] អ៊ូហ្កេដីបានប្រទានក្មួយប្រុសរបស់ទ្រង់គឺ គូប៊ីឡៃ នូវរាជតំណែងមួយនៅក្នុងខេត្តហឺប៉ី។ ថ្វីបើកាលនុះ គូប៊ីឡៃមិនចេះអានភាសាចិនមែន ប៉ុន្តែព្រះអង្គមានគ្រូជនជាតិហានជាច្រើននាក់នៅអមទ្រង់តាំងកុមារភាព។ ពេលមកដល់ចិន គូប៊ីឡៃដាក់ព្រះទ័យរៀនសូត្រ​ពី​ទី​ប្រឹក្សា​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​ចិន និង​ខុងជឺ។^[២២] មឹងកឿ ខាន់បានឡើងស្នងរាជ្យជាមហាខាន់បន្តពីបុត្រារបស់អ៊ូហ្កេដី ព្រះនាមគូយូគ នៅក្នុងឆ្នាំ១២៥១។^[២៣] មឹងកឿបានប្រទានប្អូនប្រុសរបស់ទ្រង់គឺ គូប៊ីឡៃនូវអំណាចគ្រប់គ្រងទាំងប៉ុន្មានដែលម៉ុងហ្គោលមានលើទឹកដីប្រទេសចិន។ ក្រោយក្លាយជាតួអង្គដឹកនាំម្នាក់នៅប្រទេសចិន គូប៊ីឡៃបានចាត់ឱ្យសាងសង់សាលារៀនសម្រាប់បណ្ដុះបណ្ដាលអ្នកប្រាជ្ញខុងជឺ ដាក់ឱ្យប្រើប្រាស់លុយក្រដាស បំផុសពិធីសាសនាចិនឡើងវិញ និងគាំទ្រគោលនយោបាយដែលជំរុញឱ្យមានកំណើនកសិកម្ម និងពាណិជ្ជកម្ម។^[២៤] គូប៊ីឡៃបានស្ដាររាជធានីថ្មីនៅកៃពីង ដែលក្រោយមកបានប្តូរឈ្មោះមក ស៊ាងឌូ។^[២៥]

ក្នុងនាមជាមហាខាន់ មឹងកឿបានចាប់ផ្តើមយុទ្ធនាការយោធាប្រឆាំងនឹងរាជវង្សស៊ុងនៅប៉ែកខាងត្បូងប្រទេសចិន^[២៦] ដោយប្រើប្រាស់កម្លាំងទ័ពច្រើនឆ្ងាយជាងកម្លាំងដែលពួកម៉ុងហ្គោលបានបញ្ជូនទៅឈ្លានពានតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ានៅក្នុងឆ្នាំ១២៥៦។^[២៧] មឹងកឿបានចូលព្រះទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំ១២៥៩ ដោយគ្មានអ្នកស្នងរាជសម្បត្តិបន្ត។^[២៨] គូប៊ីឡៃបានត្រឡប់ទៅទឹកដីដើមម៉ុងហ្គោលីវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១២៦០ បន្ទាប់ពីបានដឹងឮថាប្អូនប្រុសរបស់ខ្លួន ព្រះនាម អារីគ ប៊ូគ បានលួចឡើងសោយរាជ្យបល្ល័ង្កម៉ុងហ្គោលដោយមិនបានពិគ្រោះគ្នាមុន។^[២៩] ដោយឃើញថាក្រុមប្រឹក្សាម៉ុងហ្គោលបានយល់ស្របលើកអារីគជាមហាខាន់ គូប៊ីឡៃក៏បានបង្កើតក្រុមប្រឹក្សាផ្ទាល់ខ្លួនមួយដែរនៅចិនហើយបានជ្រើសតាំងជាមហាខាន់ និងជាលទ្ធផល សង្គ្រាមស៊ីវិលក៏បានផ្ទុះឡើង។^[៣០] គូប៊ីឡៃបានពឹងផ្អែកខ្លាំងលើកិច្ចសហប្រតិបត្តិការនៃក្រុមប្រឹក្សាចិនរបស់ទ្រង់ដើម្បីធានាថាកងទ័ពខ្លួនមានធនធានគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីបន្តមុខងារ និងសកម្មភាពវាតទី។ ក្រុមប្រឹក្សាគូប៊ីឡៃបានកើនការពេញចិត្តខ្លាំងចំពោះទ្រង់បន្ទាប់ពីឃើញព្រះអង្គបញ្ជាឱ្យបង្កើតរដ្ឋាភិបាលដោយយកគំរូតាមការិយាធិបតេយ្យនៃរាជវង្សចិនបុរាណ និងព្រមទទួលយកព្រះនាមមួយទៀតជាភាសាចិនថា ជុងថង។^[៣១] អារីគ ប៊ូគត្រូវជួបនឹងកង្វះធនធានដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ទ័ពរបស់ខ្លួន ហើយក៏បានសុំទទួលចុះចាញ់នៅក្នុងឆ្នាំ១២៦៤។ ខាន់ចក្រខាងលិចទាំងបី (ហ្វូងមាស ឆាហ្កាតៃ និងអ៊ីលខាណាត) បានក្លាយជារដ្ឋស្វយ័ត ដោយមានតែអ៊ីលខាណាតប៉ុណ្ណោះដែលទទួលស្គាល់គូប៊ីឡៃជាមហាខាន់។^{[៣២][៣៣]} ជម្លោះស៊ីវិលនេះ និងជម្លោះបន្តបន្ទាប់បានបំបែកចក្រភពម៉ុងហ្គោលជារៀងរហូត។^[៣៤]

រជ្ជកាលគូប៊ីឡៃ ខាន់

ដើមឆ្នាំ

ដើមរជ្ជកាលរបស់គូប៊ីឡៃ ខាន់ត្រូវបានសម្គាល់ដោយអស្ថិរភាពដូចជា ការមិនទទួលស្គាល់រាជអំណាចពីចៅប្រុសរបស់អ៊ូហ្កេដី ព្រះនាមហៃទូ^{[៣][៣៥]} និងការគំរាមកំហែងពីរាជវង្ស​ស៊ុង​នៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូងជាដើម។^[៣] នៅឯប៉ែកឦសាន គូប៊ីឡៃបានសម្របសម្រួលជាមួយនគរកូរ្យ៉ូ (កូរ៉េ) ដោយដំឡើងព្រះអង្គម្ចាស់វ័នជុងជាព្រះមហាក្សត្រនៃនគរនេះ^[២][៣] ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ គូប៊ីឡៃថែមទាំងបានរៀបអភិសេកបុត្រីរបស់ខ្លួនជាមួយអង្គក្សត្រវ័នជុងទៀតផងដើម្បីពង្រឹងទំនាក់ទំនងរវាងរដ្ឋទាំងពីរ។^[៣៦] ជាថ្នូរ ស្ត្រី​ជនជាតិកូរ៉េ​ត្រូវ​បាន​​បញ្ជូន​មកព្រះរាជវាំងយានជា​សួយសារអាករ ហើយ​ស្រី​ស្នំ​ម្នាក់​បាន​ក្លាយ​ជាព្រះ​អធិរាជនី​ថែមទៀតផង។^[៣៧] អំណាចអធិរាជគូប៊ីឡៃក៏ត្រូវបានគំរាមកំហែងដោយភាពចលាចលក្នុងស្រុកផងដែរ។ លី ថាន ដែលជាកូនប្រសាររបស់មន្ត្រីចិនដ៏មានអំណាចមួយរូប បានធ្វើការបះបោរប្រឆាំងនឹងអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់ពួកម៉ុងហ្គោលនៅក្នុងឆ្នាំ១២៦២។ បន្ទាប់ពីបានបង្ក្រាបការបះបោររបស់លី ថានរួច គូប៊ីឡៃក៏បញ្ជាឱ្យមានការក្ដោបឥទ្ធិពលរបស់ទីប្រឹក្សាជនជាតិហាននៅក្នុងព្រះរាជវាំង^[៣៨] ព្រោះទ្រង់បានកើតព្រះទ័យព្រួយខ្លាចថាការពឹងពាក់លើមន្ត្រីចិនទាំងនោះច្រើនពេកអាចធ្វើឱ្យគេងាយនឹងផ្តួលរំលំអំណាចរបស់ទ្រង់។^[៣៩]

នៅក្រោយឆ្នាំ១២៦២ រដ្ឋាភិបាលគូប៊ីឡៃបានខិតខំប្រឹងប្រែងទាញផលប្រយោជន៍ពីចិនទៅផ្គត់ផ្គង់ជនជាតិម៉ុងហ្គោល ប៉ុន្តែខ្លួនក៏ត្រូវខិតខំបំពេញតម្រូវការឱ្យមន្ត្រីចិនផងដែរដើម្បីចៀសវាងការបះបោរកុំឱ្យកើតមាន។^[៤០] ក្នុងន័យនេះ ព្រះអង្គបានសម្រេចកំណែទម្រង់ដែលស្នើឡើងដោយទីប្រឹក្សាចិន ដូចជាធ្វើមជ្ឈការការិយាធិបតេយ្យ ពង្រីកចរាចរលុយក្រដាស និងរក្សាឯកធិភាពលើផលិតផលអំបិល និងដែក។^[៤១] ព្រះអង្គបានស្ដារលេខាធិការដ្ឋានរាជាធិរាជឡើងវិញ និងរក្សារចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋបាលរាជវង្សចិនពីមុនៗឱ្យនៅដដែរ។^[៤២] រាជរដ្ឋាភិបាលគូប៊ីឡៃបានបែងចែកវណ្ណៈសង្គមយានជាបីថ្នាក់ ដោយជនជាតិហានត្រូវស្ថិតនៅក្នុងវណ្ណៈទាបបំផុត។ លុះពេលអាណាចក្រយានបានវាយឈ្នះរាជវង្សស៊ុង ទើបគេបង្កើតវណ្ណៈទីបួនឡើងដោយបញ្ចូលជនជាតិចិនខាងត្បូងចូលវណ្ណៈថ្មីនេះ។ ទោះជាយ៉ាងណា ទីប្រឹក្សាចិនរបស់គូប៊ីឡៃនៅតែកាន់កាប់អំណាចច្រើននៅក្នុងរាជរដ្ឋាភិបាលយាន ដោយពេលខ្លះពួកគេមានឥទ្ធិពលច្រើនជាងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ទូទៅទៀតផង។^[៤១]

ស្ថាបនារាជវង្សថ្មី

គូប៊ីឡៃ ខាន់ ព្រះស្ថាបនិកនៃរាជវង្សយាន

គូប៊ីឡៃបានប្តូររាជធានីម៉ុងហ្គោលពីការ៉ាកូរុំមកខាន់បាលីគនៅក្នុងឆ្នាំ១២៦៤ (បច្ចុប្បន្នគឺទីក្រុងប៉េកាំង)។^[៤៣] នៅក្នុងឆ្នាំ១២៧១ គូប៊ីឡៃបានប្រកាសទទួលអំណាចនៃឋានសួគ៌ (ស្មើនឹងអំណាចទេវរាជ) និងបានប្រកាសថាឆ្នាំ១២៧២ គឺជាឆ្នាំដំបូងនៃមហាយាន (大元) ទៅតាមបែបបទប្រពៃណីនៃរាជវង្សចិន។^[៤៤]

ក្នុងយុគសម័យដើមដំបូងនៃរាជវង្សយាន គូប៊ីឡៃបានជំរុញឱ្យមានកំណើនពាណិជ្ជកម្ម វិទ្យាសាស្ត្រ និងវប្បធម៌។ ព្រះអង្គក៏បានគាំទ្រពាណិជ្ជករនៅតាមបណ្តាញពាណិជ្ជកម្មផ្លូវសូត្រ កសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ផ្តល់ជំនួញហិរញ្ញវត្ថុដល់ពួកទូរចរ និងគាំទ្រនូវការចរាចរក្រដាសប្រាក់ជាវឆាវជាដើម។ ប្រាក់កាក់នូវតែគេបន្តប្រើប្រាស់នៅក្នុងសង្គមយានរហូតដល់រជ្ជកាលព្រះបាទគូលូគ ខាន់ ទើបកាក់ត្រូវបានជំនួសទាំងស្រុងដោយលុយក្រដាស។ ដល់ក្នុងរជ្ជកាលធួហ័ន ធាមួរ ទើបរាជរដ្ឋាភិបាលយានបានចេញចរាចរកាក់ប្រាក់ទង់ដែងជាថ្មី។^[៤៥] ដោយសារតែឥទ្ធិពលនៃចក្រភពម៉ុងហ្គោល បច្ចេកវិទ្យា ទំនិញ និងវប្បធម៌ជាច្រើនត្រូវបានចែករំលែកទៅវិញទៅមករវាងប្រជាជាតិចិន និងពួកលោកខាងលិច។^[៤៦] ងាកមករជ្ជកាលគូប៊ីឡៃវិញ ព្រះអង្គបានពង្រីកមហាប្រឡាយចិនពីភាគខាងត្បូងរហូតមកដល់រាជធានីយាននៅភាគខាងជើង។^[៤៧] ដោយសារគោលនយោបាយទ្រង់នេះហើយ ទើបអាណាចក្រចិន និងម៉ុងហ្គោលបន្តមានលក្ខណៈសកល។^[៤៨] ឧទាហរណ៍ ព្រះអង្គបានស្វាគមន៍ភ្ញៀវបរទេសគ្រប់សាសន៍មកកាន់ព្រះរាជវាំងចិនយាន ដោយក្នុងចំណោមភ្ញៀវទាំងនោះគឺមានពាណិជ្ជករអ៊ីតាលីវេនីសម្នាក់ឈ្មោះ ម៉ាកូ ប៉ូឡូ ដែលស្នាដៃនិពន្ធរបស់លោកនាពេលនោះបានក្លាយជាកញ្ចក់ឆ្លុះរបស់ពួកអឺរ៉ុបមកលើប្រទេសចិន។^[៤៩] ក៏ព្រោះដោយសារដំណើរទស្សនកិច្ចដ៏អស្ចារ្យរបស់ម៉ាកូ ប៉ូឡូនេះ ទើបក្រោយមកវាបានជំរុញបណ្ដុះគំនិតអ្នករុករកផ្សេងៗដូចជា គ្រីស្តុប កូឡុំ ឱ្យឈ្វេងយល់បន្ថែមពីភូមិសាស្ត្របូព៌ា។^[៥០]

យុទ្ធនាការយោធា និងការត្រួតត្រា

បន្ទាប់ពីបានពង្រឹងរាជរដ្ឋាភិបាលនៅភាគខាងជើងប្រទេសចិនរួច គូប៊ីឡៃក៏បានបន្តគោលនយោបាយពង្រីកទឹកដីតពីរាជវង្សានុវង្សម៉ុងហ្គោលពីមុនៗ ដោយបើកយុទ្ធនាការយោធាថ្មីប្រឆាំងនឹងរាជវង្សស៊ុងនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសចិន។^[៥១] ព្រះអង្គបានលើកទ័ពទៅឡោមព័ទ្ធទីក្រុងស៊ាំងយ៉ាង ដែលជារនាំងបិទបាំងអាណាចក្រយានពីអាងទន្លេយ៉ង់សេ នៅរវាងឆ្នាំ១២៦៨ និងឆ្នាំ១២៧៣។^{[៥២][៤៣]} ក្រៅពីនេះ គូប៊ីឡៃបានបញ្ជាឱ្យបើកបេសកកម្មយោធាឆ្លងសមុទ្រក្នុងគោលបំណងត្រួតត្រាប្រទេសជប៉ុននៅក្នុងឆ្នាំ១២៧៤ ប៉ុន្តែត្រូវទទួលរងបរាជ័យយ៉ាងអាម៉ាស់។^[៥៣] រាជត្រកូលដួអាននៃព្រះរាជនគរដាលីនៅក្នុងខេត្តយូណានសព្វថ្ងៃ បាន​យល់ព្រមធ្វើខ្លួនជាសាមន្តរាជក្រោមរាជវង្សយាន និង​បាន​គាំទ្រកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែង​យោធារបស់យានប្រឆាំង​នឹង​រាជវង្សស៊ុង។^[៥៤]

នៅក្នុងឆ្នាំ១២៧៦ ទ័ពគូប៊ីឡៃបានដណ្ដើមកាន់កាប់រាជធានីហាងចូវរបស់នគរស៊ុង^[៥៥] ដែលកាលនុះត្រូវជាទីក្រុងស្តុកស្តម្ភបំផុតនៃប្រទេសចិន បន្ទាប់ពីព្រះចៅអធិរាជស៊ុង ព្រះនាម កុង បានសុំទទួលចុះចាញ់។^[៥៦] ដោយសារទង្វើរបស់អធិរាជកុង រដ្ឋអំណាចយានក៏បានទុកជីវិតឱ្យព្រះអង្គ និងរៀបអភិសេកព្រះអង្គជាមួយក្សត្រីម៉ុងហ្គោលមួយរូប។^[៥៧] ក្រុម​ស្មោះស្ម័គ្រ​​នឹងនគរស៊ុងបាន​នាំគ្នារត់​គេចចេញ​ពី​រាជធានីហាងចូវ រួចបានលើកប្អូនប្រុសរបស់អតីតអធិរាជកុង​ ព្រះនាម ពីង ដែលទ្រង់នៅជារាជកុមារនៅឡើយ ជាព្រះអធិរាជថ្មីនៃរាជវង្សស៊ុង។ កងកម្លាំងយានក្រោមការដឹកនាំដោយមេទ័ពចិនហានឈ្មោះ ចាង ហុងហ្វែន បានលើកទ័ពជើងទឹកដ៏ច្រើនសន្ធឹកទៅកម្ចាត់ពួកអ្នកនិយមនគរស៊ុងនៅឯសមរភូមិយ៉ាមិនក្នុងឆ្នាំ១២៧៩។ ចៅអធិរាជស៊ុងចុងក្រោយបានលង់ទឹកក្ស័យសង្ខារ ដែលនាំឱ្យរាជវង្សស៊ុងអស់អត្ថិភាព។^[៥៨] បន្ទាប់ពីការត្រួតត្រាលើនគរស៊ុងដោយរាជវង្សយាន ទឹកដីភាគខាងជើង និងភាគខាងត្បូងប្រទេសចិនបានបង្រួបបង្រួមចូលគ្នាជាលើកដំបូងក្នុងរយៈពេលបីរយឆ្នាំ។^[៥៩]

ក្រោយឆ្នាំ១២៧៩ រដ្ឋាភិបាលគូប៊ីឡៃបានប្រឈមនឹងវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុ ដោយសារការចំណាយច្រើនទៅលើសង្គ្រាម និងគម្រោងសាងសង់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនានា។^[៦០] កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីបង្កើន និងប្រមូលចំណូលពន្ធបន្ថែមត្រូវបានញ៉ាំញ៉ីដោយអំពើពុករលួយ និងដំណើររឿងអាស្រូវនយោបាយជាច្រើន^[៦១] ចំណែកឯបេសកកម្មយោធាក៏លែងមានប្រសិទ្ធភាពជោគជ័យដូចមុនដែរ។^[៦០] លើសពីនេះ យុទ្ធនាការឈ្លានពានប្រទេសជប៉ុនលើកទីពីរនៅក្នុងឆ្នាំ១២៨១ បានទទួលរងបរាជ័យដោយសារតែព្យុះទីហ្វុងកំណាចដែលបក់បោករំលិចនាវាចម្បាំងម៉ុងហ្គោល។^[៥៣] យុទ្ធនាការយោធាដែលបញ្ជាដោយគូប៊ីឡៃប្រឆាំងនឹងអាណ្ណាម ចម្ប៉ា និងជ្វាត្រូវបរាជ័យស្ទើរទាំងស្រុង^[៦២] លើកលែងតែសង្គ្រាមជាមួយភូមាប៉ុណ្ណោះ។^[៦៣] នៅរាល់បេសកកម្មយោធាទាំងនេះ កងទ័ពម៉ុងហ្គោលត្រូវប្រឈមនឹងជំងឺរាតត្បាត អាកាសធាតុមិនអំណោយផល និងទីសមរភូមិថ្មីដែលមិនត្រូវគ្នានឹងយុទ្ធសាស្ត្រសឹករបស់ម៉ុងហ្គោល។^{[៦២][៥៣]} រាជវង្សថ្រាន់ដែលគ្រប់គ្រងដែនអាណ្ណាម (ដាយវៀត) បានវាយឈ្នះពួកម៉ុងហ្គោលនៅឯសមរភូមិបាច់ដាំង (១២៨៨)។ អាណ្ណាម ភូមា និងចម្ប៉ាបានទទួលស្គាល់អនុត្តរភាពរបស់ម៉ុងហ្គោល និងបង្កើតចេញជាទំនាក់ទំនងសុង្កភាគីជាមួយរាជវង្សយាន។^[៦៤]

មិនតែប៉ុណ្ណោះ ជម្លោះផ្ទៃក្នុងបានគំរាមកំហែងដល់គូប៊ីឡៃ និងអាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ។ ទ្រង់បានបង្ក្រាបឧទ្ទាមកម្មជាច្រើនដូចនៅទីបេ និងភាគឦសានប្រទេសចិន។^[៦៥] មហេសីសំណព្វរបស់ព្រះអង្គបានចូលទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំ១២៨១ និងព្រមទាំងរជ្ជទាយាទទ្រង់នៅក្នុងឆ្នាំ១២៨៥។ ព្រឹត្តិការណ៍ទាំងនេះបានធ្វើឱ្យគូប៊ីឡៃខកព្រះទ័យយ៉ាងខ្លាំង ហើយទ្រង់ក៏បានចាប់ផ្ដើមដកព្រះកាយចេញពីកិច្ចការអធិរាជមួយចំនួន។ ព្រះអង្គបានធ្លាក់ព្រះកាយប្រឈួននៅក្នុងឆ្នាំ១២៩៣ រួចក៏បានចូលព្រះទិវង្គតនៅថ្ងៃទី១៨ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១២៩៤។^[៦៦]

រាជវង្សយានក្រោយរជ្ជកាលគូប៊ីឡៃ

ធាមួរ ខាន់

កំណត់សម្គាល់

1. ស្ថានភាពនៃរដ្ឋកូរ្យ៉ូនៅក្នុងសម័យរាជវង្សយានគឺមិនមានភាពច្បាស់លាស់ទេ។ អ្នកប្រាជ្ញជាច្រើន (ដូចជា ថាន ឈីស៊ាង) បានចាត់ទុកកូរ្យ៉ូថាជារដ្ឋស្វយ័ត/ដាច់ដោយឡែកពីការគ្រប់គ្រងរបស់យាន^{[១][២][៣]} ខណៈបញ្ញវន្តផ្សេងទៀតបានចាត់​ទុក​វា​ជា​រដ្ឋចំណុះ​ពេញតួក្រោម​រាជវង្ស​យាន។
2. ស្ថានភាពនៃរដ្ឋកូរ្យ៉ូនៅក្នុងសម័យរាជវង្សយានគឺមិនមានភាពច្បាស់លាស់ទេ។ អ្នកប្រាជ្ញជាច្រើន (ដូចជា ថាន ឈីស៊ាង) បានចាត់ទុកកូរ្យ៉ូថាជារដ្ឋស្វយ័ត/ដាច់ដោយឡែកពីការគ្រប់គ្រងរបស់យាន^{[១][២][៣]} ខណៈបញ្ញវន្តផ្សេងទៀតបានចាត់​ទុក​វា​ជា​រដ្ឋចំណុះ​ពេញតួក្រោម​រាជវង្ស​យាន។
3. ជាទម្រង់ឈ្មោះសម័យដែលប្រើជាទូទៅដោយបណ្ឌិតចិន និងម៉ុងហ្គោលី។ នៅក្នុងភាសាម៉ុងហ្គោលកណ្ដាល គេសរសេរ៖ ᠳᠠᠢ
   ᠦᠨ
   ᠶᠡᠬᠡ
   ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
   ᠤᠯᠤᠰ និងជាទម្រង់អក្សរគីរីឡុស៖ Их Юань улс។^[៧]

ឯកសារយោង

អាគតដ្ឋាន

1. Tan Qixiang (1987) (ជាភាសាចិនសម័យ). 7. SinoMaps Press. ល.ស.ប.អ. 978-7-5031-1844-9.
2. Rossabi 1994, pp. 436–437.
3. Rossabi 1988, p. 77.
4. Andrew West, ed. (21 December 2006). "'Phags-pa Script: Description". BabelStone. Retrieved 22 April 2023.
5. Taagepera, Rein (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3). DOI:10.1111/0020-8833.00053.
6. Simon, Karla W. (26 April 2013). Civil Society in China: The Legal Framework from Ancient Times to the 'New Reform Era'. Oxford University Press. p. 39 n. 69. ល.ស.ប.អ. 9780190297640.
7. "(ជាភាសាម៉ុងហ្គោល) ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ ᠶᠡᠬᠡ ᠶᠤᠸᠠᠨ ᠤᠯᠤᠰ". Монголын түүхийн тайлбар толь. 2016. Archived from the original on 2021-10-19. Retrieved 2024-01-24.
9. Mote 1994, p. 624.
10. Atwood, Christopher Pratt (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. Facts On File. ល.ស.ប.អ. 978-0-8160-4671-3. https://archive.org/details/encyclopediaofmo0000atwo.
12. Eberhard, Wolfram (1971). A History of China (3rd រ.រ.). Berkeley, California: University of California Press. p. 232. ល.ស.ប.អ. 0-520-01518-5.
13. Kublai Emperor (១៨ ខែធ្នូ ១២៧១), (ជាទម្រង់ចិនបុរាណ) 建國號詔, 元典章, http://zh.wikisource.org/wiki/建國號詔
14. Franke, Herbert (1953). "Could the Mongol emperors read and write Chinese?". Asia Major 3 (1): 28–41.^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}
15. Saunders, John Joseph (2001). The History of the Mongol Conquests. University of Pennsylvania Press. p. 116. ល.ស.ប.អ. 978-0-8122-1766-7.
16. Grousset, René (1939) (ជាfr). L'empire des steppes: Attila, Gengis-Khan, Tamerlan.
17. Robinson, David (2019). In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia. Cambridge University Press. p. 50. ល.ស.ប.អ. 978-1-108-48244-8. https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&q=great+yuan+entire+mongol+empire&pg=PA50.

    ---

    Robinson, David (2009). Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols. Harvard–Yenching Institute Monograph Series 68 Studies in East Asian Law. Brill. p. 293. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-03608-6. https://books.google.com/books?id=PDjWpqU55eMC&q=great+yuan+refer+to+entire+mongol+empire&pg=PA293.

    ---

    Hodong Kim (2018). "Mongol Perceptions of "China" and the Yuan Dynasty". ជា Brook, Timothy; Walt van Praag, Michael van; Boltjes, Miek. Sacred Mandates: Asian International Relations since Chinggis Khan. University of Chicago Press. pp. 45–56. ល.ស.ប.អ. 978-0-226-56293-3. https://books.google.com/books?id=6p1WDwAAQBAJ&q=great+yuan+refer+to+entire+mongol+empire&pg=PA45. At p. 45.
18. William Honeychurch; Chunag Amartuvshin (2006). "States on Horseback: The Rise of Inner Asian Confederations and Empires". ជា Miriam T. Stark. Archaeology of Asia. Wiley Blackwell. pp. 255–278. អ.វ.ល.:10.1002/9780470774670.ch12. ល.ស.ប.អ. 9780470774670.
19. Ronald Findlay; Mats Lundahl (2006). "The First Globalization Episode: The Creation of the Mongol Empire, or the Economics of Chinggis Khan". Asia and Europe in Globalization. Brill. pp. 13–54. អ.វ.ល.:10.1163/9789047410812_005. ល.ស.ប.អ. 9789047410812.
20. Ebrey 2010, p. 169.
21. Ebrey 2010, pp. 169–170.
22. Rossabi 1994, p. 415.
23. Allsen 1994, p. 392.
24. Rossabi 1994, p. 418.
25. Rossabi 2012, p. 65.
26. Allsen 1994, p. 410.
27. John Masson Smith Jr. (1998). "Nomads on Ponies vs. Slaves on Horses. Reviewed Work: Mongols and Mamluks: The Mamluk-Īlkhānid War, 1260–1281 by Reuven Amitai-Preiss". Journal of the American Oriental Society 118 (1): 54–62.
28. Allsen 1994, p. 411.
29. Rossabi 1988, p. 53.
30. Rossabi 1988, p. 51.
31. Rossabi 1994, p. 423–424.
32. Rossabi 1988, p. 62.
33. Allsen 1994, p. 413.
34. Allsen 2001, p. 24.
35. Morgan 2007, p. 105.
36. Rossabi 1994, pp. 438.
37. (2010)"Review of David M. Robinson, Empire's Twilight: Northeast Asia under the Mongols. Harvard-Yenching Institute Monograph Series". China Review International 17 (3): 377–379. ISSN 1069-5834.
38. Rossabi 1994, p. 426.
39. Rossabi 1998, p. 66.
40. Rossabi 1994, p. 427.
41. Rossabi 1988, p. 70–71.
42. Rossabi 2012, p. 70.
43. Ebrey 2010, p. 172.
44. Mote 1994, p. 616.
45. David Miles; Andrew Scott (2005). Macroeconomics: Understanding the Wealth of Nations. John Wiley & Sons. p. 273. ល.ស.ប.អ. 978-0-470-01243-7.

    ---

    Mike Markowitz (22 May 2016). "Coinage of the Mongols". CoinWeek. Ancient Coin Series. Archived from the original on 23 May 2016. Retrieved 2 កុម្ភៈ 2024. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

    ---

    Hartill, David (2005). Cast Chinese Coins: A Historical Catalogue. Trafford. ល.ស.ប.អ. 1-4120-5466-4. https://books.google.com/books?id=r4qWx1MFrMQC.
46. Rossabi 2012, p. 72.
47. Rossabi 2012, p. 74.
48. Rossabi 2012, p. 62.
49. Rossabi 1994, p. 463.
50. Allsen 2001, p. 61.
51. Rossabi 1994, p. 429.
52. Rossabi 2012, p. 77.
53. Morgan 2007, p. 107.
54. Michael C. Brose (2014). "Yunnan's Muslim Heritage". ជា Anderson, James A.; Whitmore, John K.. China's Encounters on the South and Southwest: Reforging the Fiery Frontier Over Two Millennia. Handbook of Oriental Studies. Section 3 Southeast Asia, Volume: 22. Brill. pp. 135–155. អ.វ.ល.:10.1163/9789004282483_006. ល.ស.ប.អ. 978-90-04-28248-3. https://books.google.com/books?id=YV1hBQAAQBAJ&pg=PA146.
55. Rossabi 1994, p. 430.
56. Morgan 2007, p. 106.
57. Hua, Kaiqi (2018). "The Journey of Zhao Xian and the Exile of Royal Descendants in the Yuan Dynasty (1271–1358)". ជា Heirman, Ann; Meinert, Carmen; Anderl, Christoph. Buddhist Encounters and Identities Across East Asia. Leiden: Brill. pp. 196–226. អ.វ.ល.:10.1163/9789004366152_008. ល.ស.ប.អ. 978-90-04-36615-2. https://books.google.com/books?id=bGdjDwAAQBAJ&pg=PA213.
58. Rossabi 2012, p. 77–78.
59. Morgan 2007, p. 113.
60. Rossabi 1994, p. 473.
61. Rossabi 2012, p. 111.
62. Rossabi 2012, p. 113.
63. Rossabi 1998, p. 218.
64. Rossabi 1988, p. 218–219.
65. Rossabi 1988, p. 487–88.
66. Rossabi 1994, p. 488.