ឈីលី

ប្រទេសឈីលី (ភាសាអេស្ប៉ាញ៖ Chile, ប្រកបថា៖ "ឈី–លេ") ដោយមានឈ្មោះផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋឈីលី (ភាសាអេស្ប៉ាញ៖ República de Chile) គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅប៉ែកខាងលិចនៃទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង។ ទឹកដីប្រទេសនេះមានរាងវែងចង្អៀតដោយលាតសន្ធឹងពីជួរភ្នំអង់ដេសនៅភាគខាងកើត មកប៉ះមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកនៅភាគខាងលិច។ ឈីលីបានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដី ៧៥៦,០៩៦ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ ហើយមានប្រជាជនសរុប ១៧.៥ លាននាក់គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៧។^[៥] ឈីលីគឺជាប្រទេសប៉ែកខាងត្បូងគេបំផុតនៅលើពិភពលោកនិងស្ថិតនៅជិតតំបន់មហាទឹកកកអង់តាក់ទិកបំផុតផងដែរ។ ក្រៅពីនេះ វាមានព្រំដែនគោកជាប់ប្រទេសប៉េរូនៅភាគខាងជើង ប្រទេសបូលីវីនៅភាគឦសាន អាហ្សង់ទីននៅភាគខាងកើត និងច្រកដ្រេកនៅចុងភាគខាងត្បូង។ កោះមួយចំនួននៅលើមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកដូចជា ហ័នហ្វែណង់ដែស អ៊ីស្លាសាឡាសស៊ីហ្គោមេស ដេសវិនទូរ៉ាដាស និងកោះអ៊ីស្ទែរគឺសុទ្ធតែជាកម្មសិទ្ធិរបស់ឈីលី។ ប្រទេសនេះតែងទាមទារដែនដីអង់តាក់ទិកមួយភាគទំហំ ១,២៥០,០០០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយសម្តៅលើវាថាដែនដីអង់តាក់ទិកឈីលី។^{[សម្គាល់ ១]} រដ្ឋធានីរបស់ប្រទេស និងត្រូវជាទីក្រុងធំជាងគេមានឈ្មោះថា សង់ចាកូ ហើយភាសាជាតិគឺភាសាអេស្ប៉ាញ។

សាធារណរដ្ឋឈីលី

República de Chile (ភាសាអេស្ប៉ាញ)
ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
បាវចនា Por la razón o la fuerza ("ដោយប្រើហេតុផល ឬដោយកម្លាំង")
ភ្លេងជាតិ Himno Nacional de Chile ("ចម្រៀងជាតិឈីលី")
ទីតាំងប្រទេសឈីលីនៅលើភូគោល (ក្រហម) និងបូករួមទាំងទឹកដីទាមទារ (ឆ្នូតក្រហម)
រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត	សង់ចាកូa 33°26′S 70°40′W
ភាសាជាតិ	ភាសាអេស្ប៉ាញ
ក្រុមជនជាតិ (ឆ្នាំ ២០១២)[១]	៨៨.៩% ជនជាតិស្បែកស ឬមីស្ទីហ្សូ ១០.៨% ជនជាតិដើម —៩.១% ម៉ាពូឆេ —០.៧% អៃម៉ារ៉ា —១.០% ជនជាតិដើមដទៃៗ ០.៣% ជនជាតិផ្សេងៗ / មិនបានបញ្ជាក់
សាសនា (ឆ្នាំ ២០២០)[២]	៦៣% គ្រិស្តសាសនា ៤៥%% រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ១៥% ប្រូតេស្តង់ —៣% និកាយផ្សេងៗទៀត ៣៦% គ្មានជំនឿសាសនា ១% សាសនាដទៃ
រដ្ឋាភិបាល	រដ្ឋឯកភូត សាធារណរដ្ឋប្រធានាធិបតីនិយម
- ប្រធានាធិបតី	សេបាស្ទាន ពីញេរ៉ា
- ប្រធានព្រឹទ្ធសភា	ស៊ីមេណា រីងកុន
- ប្រធានសភាតំណាងរាស្ត្រ	ឌីអេហ្គោ ប៉ូលសិន
នីតិបញ្ញត្តិ	សមាជជាតិ
- សភាជាន់ខ្ពស់	ព្រឹទ្ធសភា
- សភាជាន់ទាប	សភាតំណាងរាស្ត្រ
ទទួលឯករាជ្យពី  អេស្ប៉ាញ
- រដ្ឋាភិបាលយោធា	១៨ កញ្ញា ១៨១០
- ប្រកាសឯករាជ្យ	១២ កុម្ភៈ ១៨១៨
- ទទួលស្គាល់	២៥ មេសា ១៨៤៤
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ន	១១ កញ្ញា ១៩៨០
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	៧៥៦,០៩៦.៣ គ.ម២ [៣]  (ទី៣៧)
- ផ្ទៃទឹក (%)	២.១ (គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៥)[៤]
ប្រជាជន
- ជំរឿន (ឆ្នាំ ២០១៧)	១៧,៥៧៤,០០៣[៥] (ទី៦៤)
- ដង់ស៊ីតេ	២៤ នាក់/គ.ម២   (ទី១៩៨)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
- សរុប	៤៥៦.៣៩៤ ពាន់លានដុល្លារ[៦] (ទី៤៣)
- ក្នុងម្នាក់	២៣,៤៥៥ ដុល្លារ[៦] (ទី៥៧)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
- សរុប	២៤៥.៤១៤ ពាន់លានដុល្លារ[៦] (ទី៤៥)
- ក្នុងម្នាក់	១២,៦១២ ដុល្លារ[៦] (ទី៥៥)
ជីនី (២០២១)	៤៦[៧] ខ្ពស់
HDI (២០១៩)	០.៨៥១[៨] ខ្ពស់ណាស់ · ទី៤៣
រូបិយវត្ថុ	ប៉េសូឈីលី (CLP)
ល្វែងម៉ោង	UTC−៤ និង −៦ (CLT និង EASTc)
- រដូវក្តៅ (DST)	UTC-៣ និង −៥
	មេសាទៅកញ្ញា
ទម្រង់កាលបរិច្ឆេទ	dd/mm/yyyy
ទិសបើកបរ	ស្ដាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ	+៥៦
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.cl
សភានីតិបញ្ញត្តិមានមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងវ៉ាល់ប៉ារ៉ៃសូ។ រួមបញ្ចូលកោះអ៊ីស្ទើរ និងកោះអ៊ីស្លាសាឡាស ស៊ីហ្គោមេស ប៉ុន្តែមិនរាប់បញ្ចូលដែនដីទាមទារនៅអង់តាកទិកទំហំ ១,២៥០,០០០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េនោះទេ។

វាលខ្សាច់ភាគខាងជើងប្រទេសឈីលីលោកមានទ្រព្យសម្បត្តិរ៉ែដ៏អស្ចារ្យ, ស្ពាន់សំខាន់។ តំបន់ភាគកណ្តាលតូចបានត្រួតត្រានៅក្នុងលក្ខខណ្ឌនៃចំនួនប្រជាជននិងធនធានកសិកម្ម, និងជាមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធម៌និងនយោបាយដែលប្រទេសឈីលីបានពង្រីកនៅចុងសតវត្សរ៍ទី 19 នៅពេលដែលវាបានដាក់បញ្ចូលតំបន់ភាគខាងជើងនិងភាគខាងត្បូងរបស់ខ្លួន។ ស៊ីលីភាគខាងត្បូងសម្បូរព្រៃឈើនិងដីដែលមានស្មៅនិងមានលក្ខណៈពិសេសខ្សែអក្សរនៃភ្នំភ្លើងនិងបឹងមួយ។ ឆ្នេរសមុទ្រភាគខាងត្បូងជាការ លាដយរិនតហ នៃ ​យោ្រដ​​ស​, ដៃសមុទ្រ, ប្រឡាយ, ឧបទ្វីប បងិល, និងកោះមួយ។

ប្រទេសអេស្ប៉ាញបានសញ្ជ័យនិងអាណានិគមឈីលីនៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី 16-ជំនួសការគ្រប់គ្រង Inca នៅភាគខាងជើងនិងភាគកណ្តាលប្រទេសឈីលីប៉ុន្តែបានបរាជ័យក្នុងការយកឈ្នះនៅ Mapuche ឯករាជ្យដែលរស់នៅភាគកណ្តាលប្រទេសឈីលី។ បន្ទាប់ពីបានប្រកាសឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួនពីប្រទេសអេស្ប៉ាញនៅឆ្នាំ 1818, ប្រទេសឈីលីបានផុសឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ 1830 ជាសាធារណរដ្ឋផ្តាច់ស្ថិរភាព។ នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី 19 ប្រទេសឈីលីបានមើលឃើញពីកំណើនសេដ្ឋកិច្ចនិងទឹកដីដ៏សំខាន់នៅក្នុងការបញ្ចប់ការតស៊ូ Mapuche ទសវត្សទី 1880 រហូតនិងការទទួលបានទឹកដីភាគខាងជើងនាពេលបច្ចុប្បន្នរបស់ខ្លួននៅក្នុងសង្គ្រាមនៃតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិក (1879-83) បន្ទាប់ពីបានផ្តួប្រទេសប៉េរូនិងបូលីវី។ នៅចុងទសវត្សឆ្នាំ 1960 និងដើម ឆ្នាំ 1970 ប្រទេសនេះបានជួបប្រទះបន្ទាត់រាងប៉ូលនយោបាយឆ្វេងស្តាំធ្ងន់ធ្ងរនិងភាពចលាចល។ ការអភិវឌ្ឍនេះបានឈានដល់កម្រិតកំពូលជាមួយរដ្ឋប្រហារឈីលី 1973 ដែលបានទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលឆ្វេងនិយមសាល់វ៉ាឌ័ Allende និងបង្កើតរបបផ្តាច់ការយោធា 16 ឆ្នាំជាយូរមកស្តាំនិយមដែលបានចាកចេញច្រើនជាង 3000 នាក់បានស្លាប់ឬបាត់ខ្លួន។ របបផ្តាច់ការនេះដឹកនាំដោយ Augusto Pinochet បានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ 1990 បន្ទាប់ពីវាបានបាត់បង់ការធ្វើប្រជាមតិមួយនៅឆ្នាំ 1988 ហើយត្រូវបានស្នងរាជ្យបន្តដោយក្រុមចម្រុះកណ្តាលបានចាកចេញមួយដែលបានគ្រប់គ្រងតាមរយៈការចំនួនបួនគណៈប្រធានរហូតដល់ឆ្នាំ 2010 ។

ឯកសារយោង

សម្គាល់

1. តាំងពីឆ្នាំ១៩៦១, គ្មានរដ្ឋអធិបតេយ្យណាមានសិទ្ធិទាមទារដែនដីអង់តាកទីកទាំងមូលនោះទេដោយយោងតាមប្រព័ន្ធសន្ធិសញ្ញាអង់តាកទិក។

អាគតដ្ឋាន

1. ទីភ្ញាក់ងារស៊ើបការណ៍កណ្តាល. "Chile". The World Factbook. Langley, Virginia: ទីភ្ញាក់ងារស៊ើបការណ៍កណ្តាល. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.
2. "Estudio Monitoreo Post Plebiscito 2020 - 25 Octubre 2020" (PDF). Archived from the original (PDF) on 14 សីហា 2021. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
3. Instituto Nacional de Estadísticas (October 2006). "Compendio estadístico 2006" (PDF). Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.
4. "Surface water and surface water change". (OECD). Retrieved 11 October 2020.
5. "RESULTADOS CENSO 2017" (PDF). RESULTADOS DEFINITIVOS CENSO 2017. វិទ្យាស្ថានស្ថិតិជាតិ. 1 January 2018. Archived from the original (PDF) on 23 ធ្នូ 2017. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.
6. "Chile". World Economic Outlook Database, October 2020. មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.
7. "Inequality - Income inequality". OECD. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.
8. "Human Development Report 2020" (PDF). កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍សហប្រជាជាតិ. 15 December 2020. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2022.