From Wikipedia, the free encyclopedia
Қарайымдар (өзд.атауы қарайлар, қырымшақ, караим) — Қараизмді ұстанатын түркі тілдес этнос. Қарайымдарға жақын халықтар – еврейлер мен қырым татарлары. Қарайымдардың жалпы саны 2 мың адамдай. Көпшілігі Украинада тұрады, шамамен 1200 адам. Басқа елдерде (Ресей, Литва, Қазақстан және Польша) шамамен 250-350 адам тұрады.
Қарайым тілі - түркі тілдерінің бірі. Қыпшақ (солт.-батыс) тобының қыпшақ-половец бұтағына жатады. 1840 жылдан діни кітап, журнал басу ісінде көне еврей, орыс (кириллица) әрпін қолданған. Қарайым тілі — тракай, галицк және қырым диалектісі болып үшке бөлінеді. Негізгі сөздік қоры түркі тілдеріне ортақ сөздер. Қазіргі кезде қарайым тілінің тракайдан басқа диалектілерінің барлығы дерлік жойылды.[1]
Қарайымдар караиттік сенім (караизм) – христиандық, талмудтық иудаизм және ислам элементтерін қамтитын монотеистік дін. Сенімнің негізі – Мұсаның бесінші кітабы. Иса Мәсіх пен Мұхаммед ұлы пайғамбарлар ретінде құрметтеледі. Ресей империясында қараизмді негізінен қырымдық қараиттер – түріктер (қарайлар), сондай-ақ Ресейдің басқа жерлерінде, Литва мен Украинада тұратын қараиттердің шағын топтары ұстанды.[2]
Қолда бар ғылыми деректер бойынша, түркі тілдес қараиттер Қырымның байырғы тұрғындары, VIII —IX ғасырларда Хазар қағанатына енген тайпалардың ұрпақтары, дәлірек айтсақ, караимизмді қабылдағандар. «Караиттер» терминінің өзі діни болып табылады және иврит тілінде «оқушылар» («Тауратты оқырмандары») дегенді білдіреді. Біздің заманымызда бұл сөз этнонимге, халық атауына айналды.
Хан сарайында (XV-XVIII ғасырларда болған Қырым хандығы) қараиттер құрметті халық болған. Оларға ақша сарайы сеніп тапсырылды. Қырымға қарсы жорықтан кейін Литва князі Витовт 1397 жылы 383 караит отбасын Литваға алып кетті, олар кейіннен Трокахқа (қазіргі Тракай) қоныстанып, князьдің жеке күзетінде қызмет етті. Қараиттер Галич пен Луцкіге біраз уақыттан кейін көшті. Түркі ортасынан тыс Тракай мен Луцкіде өмір сүрген караиттер қауымдық өмір сүру формасының арқасында тілдерін сақтап қалды.[3]
1917 жылғы революция қарайымдардың әл-ауқаты мен өркендеуін тоқтатты. Олардың кейбірі сол кездегі аласапыран оқиғалар кезінде қайтыс болды, кейбірі шетелге қоныс аударды. КСРО-да қалған қарайымдардың үйлері, кітапханалары, діни және мәдени ескерткіштері алынып тасталды. Кеңес өкіметі жылдарында Қырымдағы қарайым халқы 1912 жылғы 8,5 мың дерлік болса, 1989 жылғы халық санағы бойынша 800 адамға дейін қысқарды. Қарайымдардың едәуір бөлігі 1990 жылдары Репатриация заңы бойынша Израильге қоныс аударды.[4]
Қырым түбегінде пайда болған кезден бастап Қырым қарайымдар қауымдастығының мүшелерінің басым көпшілігі қолөнершілер мен көпестер болды. Ең көп тараған кәсібі тері өнеркәсібі болды, ал қарайымдар Қырым хандығының өзінде де, одан тыс жерлерде де, тері өңдеуден бастап әртүрлі тері бұйымдарын сатуға дейінгі барлық сатысымен айналысты. Қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, тас кесу сияқты қолөнер де айтарлықтай дамыды.
Қырым хандығында тұз өндіруге және онымен байланысты салаларға ерекше сұраныс жоғары болды. Қырымдағы қарайымдар қауымдарында егіншілік, мал шаруашылығы, омарташылық және бау-бақша кең таралған. Қарайымдар қауымдастығының мүшелері айналысатын экономиканың кейбір маңызды салалары бау-бақша, жүзім шаруашылығы және шарап жасау болды. Түбектің негізгі сауда орталықтары ірі қарайымдар қауымдары өмір сүрген қалалар болды: Чуфут-Кале, Кафа, Қарасубазар, Гезлев.[5]
Қарайымдардың үйлері басқа шығыс халықтарының құрылыстарына ұқсас болды. Тар қақпалар мен есіктер үйді жаулардан және қарақшылардан барынша қорғауға мүмкіндік берді. Сондықтан, эстетикалық тұрғыдан алғанда, үйлер өте тартымды болмады. Тұрғын үй негізінен бір немесе бірнеше қабатта сазды қоспалармен табиғи тастан салынған. Үстіңгі қабат үй шаруашылығына арналған, ал төменгі қабаты көбінесе қосалқы шаруашылыққа, асханаға, қора немесе мал орнына арналған.
Үстіңгі қабат үш немесе одан да көп бөлмелерден тұрды, бөлмелер «Г» әрпі түрінде жоспарланған. Үшінші бөлме, шағын, бөлек шығатын есігі болды. Ол ең алдымен жас жұбайлар мен қыздарға арналған. Қарайым үйлері екі аулаға бөлінді: ерлер мен әйелдер. Ерлер бөліміне иесінің жеке бөлмесі кірді, онда ол демалып, қонақтарды қабылдай алады. Мұнда зиялы қауым өкілдерінің кітаптары бар шағын кітапханасы да болған. Әйелдер бөлімінде әйелдер, күңдер және кәмелетке толмаған балалар тұратын. Екінші қабатта әрқашан терраса-балкон салынды, ол бүкіл ғимараттың бойында орналасқан. Әдетте террассалар ойылған ағаш бағандармен безендірілген.[6]
Этникалық костюмдер Польша, Болгария, Франция және Америка Құрама Штаттарының тұрғындарында сақталған. Ерлер киімдері - шалбар, жейде, кафтан, күрте. Жоғарғы шалбардың астында кальсондар киеді. Кафтанның жағасы кішкентай және түзу, ілмектерге бекітілген. Былғары немесе жүннен жасалған белдікті пайдаланады, қыста тон киеді. Қарайымдардың өздерінің қаракөлден тігілген бас киімі бар. Оны караит деп атайды. Дәстүрлі бас киімді аға буын киеді. Тағы бір бас киім - фес, оның түбі тегіс, қызыл, күлгін немесе қоңыр түске боялған.
Қарайымдар сүт тағамдарын, бәліштерді, түрлі жемістер мен көкөністерді, қамырдан жасалған өнімдерді пайдаланады.
Қарайымдар фольклоры – рухани мәдениеттің ең маңызды құрамдас бөлігі. Оның бастауы Қырым Хазариясы заманынан басталады. Фольклорда хазарларға сілтемелер мен алыстағы Алтай түркілерінің арасында кездесетін оқиғаларға ұқсас әңгімелер сақталған.
Отбасылық жинақтарды жүргізу дәстүрі фольклорды сақтауға көмектесті, мэджума - онда мақал-мәтелдер, әндер, дәстүрлер енгізілді. Жинақтар әр отбасында болды және ескі өсиетпен бірге ең құнды жәдігер жәдігер саналды.
Халық даналығы басты рөл атқарды, мақал-мәтелдер, «аталар сөзі» ерекше орын алды. Барлық жағдайларға арналған көптеген нақыл сөздер болды.
«Аталар сөзінде» әдет-ғұрып, сенім, туған жерге, достыққа, еңбекке, көршіге деген көзқарасты көрсетеді.[8]
Қарайымдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы қарайымдардың саны:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
