Тоқа Темір — Жошы мен оның меркіт тайпасынан шыққан кәнизагы Қағри-қатынның он үшінші ұлы. «Ұлы дүрбелеңде» және одан кейінгі Алтын Орданың ыдырауында Шибанидтермен бірге Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар мен Тоқа Темір ұрпақтары басты рөл атқарды. Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібек дәл осы Тоқа Темірдің ұрпақтары дейтін деректер кездеседі.
«Шыңғыснамада» айтылғандай, Шибан ұрпақтары Тоқа Темірді басқа ағайындарынан салыстыра келіп, 1226 жылы Жошы өлгеннен кейін ұлыс алмағанын айтып, оның төменгі дәрежесін дәлелдеді:
Атамыз Жошы хан қайтыс болғаннан кейін әкелеріміз ұлы бабамыз Шыңғыс ханға барғанда, Ежен мен Сайыннан кейін Шайбан әкемізге киіз үй тігіп берді. Сенің әкең үшін тіпті арба қалдырған жоқ. [1]
Кем дегенде, Махмұд ибн Уәли өзінің «Асыл ерлікке қатысты құпиялар теңізінде» Тоқа Темір ұрпақтарына «хан оғлы» (ханзада) атағын қолданады. В.П.Юдиннің пікірінше, бұл атақ оның иесінің ханның қадір-қасиетіне құқығы жоқ дегенді білдіреді.
1242 жылы монғолдардың Батысқа жорығы аяқталғаннан кейін Бату 14 ұлыстың бірін Тоқа Темірге бөліп берді. Ұлыстың құрамына Маңғышлақ, Қажы-Тархан және Солтүстік Кавказдағы Астар аймағы кірді.
Алтын Орданың ішкі ұлыстарының шекарасы өте тұрақсыз болғандықтан, Тоқа Темір ұрпақтарының ұлыстары қандай шекараға ие болғанын айту қиын. Мысалы, оның ұлы Ұран Темір Қырым мен Кафа аймақтарын мұра етті.
Сонымен бірге, 1312 жылдан кейін Өзбек ханның әкімшілік-территориялық реформасының нәтижесінде Жошылықтардың барлығы (шибанидтерден басқасы) ұлыстарынан айырылып, төртеудің біріне бағынды деп сеніммен айта аламыз. Өзбек әмірлері, қят тайпасының өкілі Исатай жеке қошун (әскери бөлім) құраған. Исатайдың немересі Теңіз-Бұғы өз халқын Сырдарияның төменгі ағысына апарады. 1360 жылы Жошылықтар көтеріліске шығып, билікке қайта қол жеткізіп, олардың арасынан хан сайлады.
1361 жылы тоқатемірид Ұрыс хан Сырдария ұлысында хан болды. Осы кезден бастап Тоқатеміридтер алдымен өз басшылығымен Көк Орданы біріктіру, одан кейін Алтын Орда тағына отыру үшін белсенді күрес жүргізді.[2]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
