Пироксендер

Пироксендер (грек. pyr — от, xenos — бөгде) — силикаттар класының тізбекті тармағына жататын, тау жыныстарын құраушы темірлі-магнийлі минералдар тобы. Жалпы хим. формуласы: M`M[Sі<sub>2</sub>O<sub>6</sub>], мұндағы M` — Mg, Fe₂+, Na, Ca, Lі; M — Mg, Fe₂+, Fe₃+, Al, Mn₂+, Nі₂+, Tі₄+, Tі₃+, Cr₃+, V₃+. Кейбір Пироксендерде Sі₄+ бөлігі изоморфты түрде Al₃+-пен алмасады. Пироксендердің кристалдық құрылымы — тізбекті, негізінен [SіO₄]-тетраэдрлерінің жай (пироксендік) тізбектері. Пироксендер ромбылық (ортопироксендер) және моноклиндік (клинопироксендер) сингонияларда кристалданады. Ромбылық Пироксендерге жататын энстатит (Mg₂[Sі₂O₆]) пен ферросилит (Fe₂[Sі₂O₆]) үздіксіз изоморфтық қатар түзеді. Ферросилит таза түрінде жер қыртысында өте сирек кездеседі. Моноклиндік Пироксендер сілтілік және жер сілтілік болып бөлінеді. Біріншісіне диопсид Ca(MgFe)[Sі₂O₆], геденберит CaFe[Sі₂O₆], кейінгісіне жадеит NaAl[Sі₂O₆], сподумен LіAl[Sі₂O₆], эгирин NaFe[Sі₂O₆] жатады. Пироксендердің жеке кристалдары қысқа призма, минералдық агрегаттары тұтас, түйірлі масса түрінде келеді, жымдастығы 87 — 93^o бұрыштармен қиылысатын призма бойынша жақсы байқалады; қаттылығы 5 — 6,5, тығыздығы 3,1 — 3,6 г/см³. Түсі ақ, сұр, сарғылт, қара қоңыр, қоңыр жасыл, жасыл. Гидротермалды ерітінділер мен экзогендік процестерден Пироксендер уралитке, хлоритке, монтмориллонитке, т.б. тау жыныстарына айналады. Ромбылық Пироксендердегі Са шамасы кристалдану температурасының төмендеуіне байланысты азаятындықтан, оларды геологиялық термометр ретінде, жадеитті әшекей тас ретінде, ал сподуменді литий өндіруде қолданады. Қазақстанның таулы аймақтарында негізді, ультранегізді, метасоматикалық тау жыныстарында кездеседі.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VII том