Метафизика

Метафизика [гр. “meta ta physіka” – “физикадан кейін” (Аристотельдің философиялық шығармасы осылай аталған)] –

1. болмыстың сезімнен тыс тұрған принциптері туралы философиялық “ғылым”;
2. дамуды тек сан өзгерістері жағынан ғана түсінетін және өзіндік дамуды теріске шығаратын, диалектикаға қарама-қарсы философиялық әдіс.
   

“Метафизика” терминін алғаш қолданған Аристотель. Сөзбе-сөз алғанда ол “физикадан кейін келетін” деген мағына береді. Аристотель оны “бірінші философия” деп атады; ол барлық ғылымдар үшін міндетті нәрселердің өзгермейтін және сезім мүшелерімен емес, оймен ғана пайымдауға болатын ең жоғарғы бастамаларын зерттейді. Ортағасырлық философияда метафизика теологияның философиялық дәлелдемесі ретінде қызмет етті. Мұсылман әлемінің ойшылдары әл-Кинди, әл-Фараби, ибн Сина, т.б. Метафизика ұғымын Аристотельдің ілімімен байланыстырып дамытты. Шамамен 16 ғасырдан бастап “Метафизика” терминімен қатар сол мағынада “онтология” термині де қолданылды. Декарт, Лейбниц, Спиноза және 17 ғ-дағы басқа да ойшылдардың философиясында метафизика жаратылыстану және гуманитарлық білімдермен тығыз байланыста қолданылды. Бұл байланыс 18 ғ-да, әсіресе Х.Вольф секілді философтар тұсында бұзылды.
Гегель метафизиканы диалектикаға қарсы ойлау тәсілі мағынасында 17 – 18 ғ-лардағы ғылымға, әсіресе философияға қатысты алғаш қолданды. Ғылым мен техниканың өріс алуына байланысты 20 ғасырда философиясында Метафизика жаңа идеяларды тудырды. Кибернетика мен генетиканың, ғылыми-техникалық ойдың жедел дамуы әсерінен метафизиканы “қатаң ғылым” ретінде қарастыру қалыптасты. Метафизика онтологияны алмастырып, оның маңызы теориялық және тәжірибелік зерденің мәнін ашуға бағытталды. ^[1]

Метафизиканың сыналуы

1920 жылдары метафизика логикалық позитивизмнен түбегейлі сынға ұшырады. Бұл сынның ажырамас бөлігі - мағынаны тексеру теориясы. Осыған сәйкес, кез келген мәлімдеменің мағынасы сенсорлық қабылдауға дейін азайтылуы керек; егер осындай тұжырымдар туралы ешқандай мәлімдеме көрсетілмесе, мұндай өтініш мағынасыз болып саналады. Атап айтқанда, Құдай туралы барлық мәлімдемелер, әмбебаптар туралы, алғашқы себептері туралы, өздері бар физикалық әлем туралы, олар түсініксіз болғандықтан, мәнсіз деп санауға тиіс. Философияның міндеті метафизикаға сенгендей, әлемнің логикалық құрылымын құру емес, сөздердің мағынасын талдау. Логикалық позитивизмнің қарсыластары сезіммен қабылданатын нәрсеге шындықты азайту - негізсіз догматизм. Сезімдерді сандар, ойлау әрекеттері, әділдік тұжырымдары, теңдік немесе дөңгелектеу деп санауға болмайды. Бұдан басқа, егер біз мағынаны тексеру теориясын ұстансақ, онда бұл теорияның өзі сенсорлық қабылдау арқылы тексерілмейтіндіктен, бұл теорияны мағынасыз деп санауға тиіс. Метафизиканың өкілдері тұрғысынан ұтымды (априори) білім мүлдем ерікті емес. Мысалға, түс туралы кеңінен айтылған барлық нәрселер тұжырымдамалар бір-бірімен еркін түрде өзгерте алмайтын.

Пайдаланылған cілтемелер

1. Қазақ Энциклопедиясы