Граветтиялық мәдениет

Граветтиялық мәдениет (Граветт, Ла-Граветт мәдениеті) — кейінгі палеолит кроманьондықтарының археологиялық мәдениеті. Еуропада орналасқан бұл мәдениет б.з.б. 33 000 жылдарға қарай Ориньяк мәдениетінің ізбасары болды.^[1][2] Археологиялық тұрғыдан оны көбі Еуропада болған соңғы бірлескен мәдениет дейді^[3] және ол шамамен б.з.б. 22 000 жылдарға қарай жоқ болды, алайда оның бірнеше элементтері б.з.б. 17 000 жылдарға дейін де табылды.^[4] Испания мен Францияда оның ізбасары Солютре мәдениеті болса, Италияда, Балкан түбегінде, Украина^[5] мен Ресейде^[6] одан кейін Эпиграветтиялық мәдениет болды.

Граветтиялық мәдениет
Піл сүйегінен жасалған әйел бетінің мүсіні, Дольни-Вестонице
Басты ерекшелігі	Венера мүсіндері
Географиялық жері	Еуропа
Кезеңі	Кейінгі палеолит
Жылдары	б.з.б. 28 000—21 000 жылдар
Ескерткіші	Дордонь
Ізашары	Ориньяк мәдениеті
Ізбасары	Солютре мәдениеті, Эпиграветтиялық мәдениет
Басты граветтиялық ескерткіштер картасы
Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Мәдениет өзінің өнері үшін белгілі, әсіресе Венера мүсіндерін айтып кетсек болады, олардың бәрі де көбіне піл сүйегі, не әктастан жасалатын.

Мәдениеті

Зіл азу сүйгенінен жасалған Моравия Венерасы

Граветтиялықтар еуропалық тарихқа дейінгі ызғарлы суық кезеңде өмір сүрген аңшы-жинаушылар болды, граветтиялықтар өмір салты климатқа қатты байланысты еді. Бұл кезеңде Батыс және Орталық Еуропа өте суық болған. Археологтар әдетте олардың екі аймақтық түрін сипаттайды: негізінен Франция, Испания мен Ұлыбританиядағы үңгірлерден белгілі батыс граветтиялықтар және Орталық Еуропа мен Ресейдегі шығыс граветтиялықтар. Павловия мәдениетін қамтитын шығыс граветтиялықтар маманданған зіл аңшылары болды,^[7] олардың қалдықтары әдетте үңгірлерде емес, ашық жерде кездеседі.

Граветтиялық мәдениет жануарларды аулау қабілетіне байланысты өркендеді. Олар түрлі құрал мен аң аулау стратегияларын пайдаланатын. Неандертальдардың және бұрынғы адам топтарының теориялық аң аулау әдістерімен салыстырғанда, граветтиялық аңшылық мәдениеті әлдеқайда мобильді және күрделі болып көрінеді. Олар әдетте шағын «ауылдарда» орналасқан үңгірлерде немесе жартылай жер асты, не дөңгелек үйлерде өмір сүрді. Граветтиялықтар доғал пышақтар, иілген жебе ұштары және бумерангтар сияқты құралдарды жасауда жаңашыл болды деп саналады.^[7] Олар, оған қоса, май шамын қолданғаны үшін жаңашыл делінеді.^[8]

Граветтиялықтар аса кең болған аймақта тұратын, қалдығы табылған жер Португалияның Эштремадурасына дейін де жететін,^[9] алайда мәдениет сонда да шамамен б.з.б. 27 000 жылдарға дейін біртекті қала беретін.^[10] Олар жерлеу рәсімдерін жүргізетін,^[8] оған қарапайым, арнайы құрбандықтар жасауы және/немесе марқұмға тиесілі жеке әшекейлердің қабірге қойылуы кірді.^[11] Сақталып қалған Граветтиялық өнеріне көптеген үңгірлердегі суреттер мен балшықтан немесе піл сүйегінен жасалған шағын, портативті Венера мүсіншелері, сондай-ақ зергерлік бұйымдар кіреді. «Құнарлық құдайларының» мүсіндер негізінен ертеден бар еді; дәл қазір 100-ден астам белгілі мысалдары сақталған. Олар үлкен кеуде мен кең жамбас бар өте ерекше физикалық түр үлгісінде жасалатын. Мүсіншелерде бет-әлпет бөлшектері жоқ, ал аяқ-қолдары жиі сынған.^[10]

Мұз кезеңінен кейінгі жылдары мәдениеттің дәлелі Еуропаның солтүстігінен жойыла бастайды, бірақ Жерорта теңізінің айналасындағы аймақтарда жалғасты.^[10]

Сібірде табылған Мальта - Буреть мәдениеті (шамамен б.з.б. 24 000 жылдар) жиі граветтиялықтар қатарына жатқызылады,^[12] бұл оның басқа граветтиялықтардікіне ұқсас ерекшеліктер себебінен орын алады, бұл жердегі Венера мүсіншелері аса көзге түседі. Мәдени ұқсастықтары бар болса да, мәдениеттер арасындағы генетикалық байланыс жоқ, 2016 жылғы геном зерттеуі Мальта-Буретьтіктер мен Дольни-Вестоницеліктер арасында туыстық таппаған.^[13]

Тағамы

Батыс граветтиялықтар жасаған Брассампуй Венерасы

Граветтиялық заманындағы адамдардың басты тағамы ет еді.^[14] Еуропа осы кезеңде өте суық болғандықтан, олар энергиясы мен майы жоғары тағам көздерін таңдады. Түрлі адам қалдықтарын салыстыру жоғары ендіктердегі халықтың етке көбірек диеталық көңіл бөлетінін көрсетеді. Граветтиялықтарды неандертальдардан ерекшелендіретін қасиет олардың қозғалғыштығы болды. Заманауи адамдар азық-түлік көзімен көшуге мүмкіндік беретін технология мен әлеуметтік ұйымды дамытса, неандертальдар тіпті салыстырмалы түрде отырықшы табындармен де саяхаттауға дағдыланбады.^[15]

Табындармен бірге қозғалу қабілетімен Граветтиялық диеталары жануарлардың алуан түрлілігін біріктірді. Негізгі факторлар жануардың жасы мен үлкендігі болды. Мысалы, бір жастағы бұғылар киімге ең қолайлы терілерге айналса, төрт жастағы бұғылардың әлдеқайда еті көп болды.^[16] Граветтиялық диетасына тас немесе сүйек құралдарымен өлтірілген зілдер, гиеналар, қасқырлар және бұғылар сияқты ірі жануарлар, сондай-ақ тормен ұсталған қояндар мен түлкілер кірді.^[17]

Физикалық түрі

Сунгирь, Ресейде әшекейімен бірге жерленген адам, шамамен б.з.б. 30 000 жылдар

Сунгирь еркегі, Михаил Михайлович Герасимовтың мүсіні

Граветтиялық адамдардың дене қалдықтары олардың ұзын бойлы және салыстырмалы түрде жүдеу адамдар екенін көрсетті. Граветтиялық мәдениеттегі еркектердің бойы 179–188 сантиметрді құрды, жалпы орта есеппен бойлары 183,5 сантиметрді құрады, бұл тек тарихқа дейінгі кезең үшін ғана емес, тарихтың барлық кезеңдері үшін ерекше биік.^[18][19]

Аса жүдеу саналатын олардың салмағы әдетте 67–73 кг арасында болды, дегенмен олар өмір салтындағы физикалық белсенділіктің нәтижесінде қазіргі адамдармен салыстырғанда дене майы бойынша арық бұлшықет массасының жоғарырақ қатынасына ие болар еді. Граветтиялықтың әйелдерінің бойы әлдеқайда қысқа болды, орташа есеппен 158 сантиметр, орташа салмағы 54 килограмм еді.^[20][21][22]

Аң аулауы

Сойылдар, тастар және таяқтар жоғарғы палеолит дәуірінде аңшылықтың негізгі құралдары болды. Сүйек, мүйіз және піл сүйегінен жасалғандары Францияда табылған; бірақ дұрыс тас жебе ұштары мен лақтыратын найзалар Солютре мәдениетіне дейін (~20 000 дейін) пайда болған жоқ. Қарабайыр құралдардың арқасында көптеген жануарларды жақын жерден аулау міндетті болды.^[23]

Граветтиялық қоныстанушылар қоныс аударатын олжаны біріктіретін аңғарлар маңдарында тұратын.^[23] Италиядағы Гр. Ла Гала ескерткішінде, мысалы, шағын алқаптарда орналасқан елді мекендер табылды.^[24] Қоныс аударушылар кермарал сияқты жануарлардың қоныс аудару үлгілері туралы көбірек білетіндіктен, олар жыртқыш табынның аңғарларда жүретінін білді де, сол жерлерде тұратын, жануардың өздігімен келетінін күтті.^[24]

Галерея

• 
  Граветтиялық киімі мен әшекейінің реконструкциясы
• 
  Виллендорф Венерасы
• 
  Лоссель Венерасы
• 
  Зіл сүйегінен жасалған еркек адам мүсіні, Брно
• 
  Граветтиялық өнер, Брно
• 
  Түрлі граветтиялық мүсін
• 
  Зіл азуына сырылған оюлар
• 
  Граветтиялық әшекей
• 
  Костенки Венерасы

Дереккөздер

1. Jacobi, R.M.; Higham, T.F.G.; Haesaerts, P.; Jadin, I.; Basell, L.S. (2015). "Radiocarbon chronology for the Early Gravettian of northern Europe: New AMS determinations for Maisières-Canal, Belgium". Antiquity 84 (323): 26–40. doi:10.1017/S0003598X00099749.
2. Pike, A. W. G.; Hoffmann, D. L.; Garcia-Diez, M.; Pettitt, P. B.; Alcolea, J.; De Balbin, R.; Gonzalez-Sainz, C.; De Las Heras, C. et al. (2012). "U-Series Dating of Paleolithic Art in 11 Caves in Spain". Science 336 (6087): 1409–13. Bibcode 2012Sci...336.1409P. doi:10.1126/science.1219957. PMID 22700921.
3. Noiret, Pierre (2013). "De quoi Gravettien est-il le nom?". In Marcel Otte (in fr). Les Gravettiens. Civilisations et cultures. Paris: Éditions errance. pp. 28–64. ISBN 978-2877725095.
4. Pesesse, Damien (2013). "Le Gravettien existe-t-il? Le prisme du système technique lithique". In Marcel Otte (in fr). Les Gravettiens. Civilisations et cultures. Paris: Éditions errance. pp. 66–104. ISBN 978-2877725095. "D'ailleurs selon les auteurs et les thèmes abordés, la définition et donc les contours du Gravettien variant, parfois considérablement. Tantôt certains ensembles de la plaine russe seront intégrés sur la base des témoignages funéraires, tantôt les statuettes féminines serviront d'argument pour annexer les rives du lac Baïkal à cette supra-entité. De même, le Gravettien débuterait vers 31,000 BP ou 27,000 BP selon les régions pour finir parfois à 22,000 BP, parfois à 17,000 BP. Ce ne sont pas là de menues différences. [Besides, depending on the authors and the subjects at hand, the definition and therefore the borders of the Gravettian vary, sometimes considerably. Sometimes, certain assemblages of the Russian plains are integrated on the basis of funerary customs, other times feminine statuettes are used to annex the shores of Lake Baikal to this supra-entity. Likewise, the Gravettian would start around 31,000 or 27,000 BP depending on the region and finish sometimes at 22,000 BP, sometimes at 17,000 BP. These are not small differences.]"
5. Marquer, L.; Lebreton, V.; Otto, T.; Valladas, H.; Haesaerts, P.; Messager, E.; Nuzhnyi, D.; Péan, S. (2012). "Charcoal scarcity in Epigravettian settlements with mammoth bone dwellings: The taphonomic evidence from Mezhyrich (Ukraine)". Journal of Archaeological Science 39 (1): 109–20. Bibcode 2012JArSc..39..109M. doi:10.1016/j.jas.2011.09.008.
6. Germonpré, Mietje; Sablin, Mikhail; Khlopachev, Gennady Adolfovich; Grigorieva, Galina Vasilievna (2008). "Possible evidence of mammoth hunting during the Epigravettian at Yudinovo, Russian Plain". Journal of Anthropological Archaeology 27 (4): 475–92. doi:10.1016/j.jaa.2008.07.003.
7. Kipfer Barbara Ann Encyclopedic Dictionary of Archaeology — Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2000. — P. 216. — ISBN 978-0-3064-6158-3.
8. Bains Gurnek Cultural DNA: The Psychology of Globalization — John Wiley & Sons, 2015. — P. 199. — ISBN 978-1-1189-2891-2.
9. Marks, Anthony E., Bicho, Nuno, Zilhao, Joao, Ferring, C. R. (1994). "Upper Pleistocene Prehistory in Portuguese Estremadura: Results of Preliminary Research". Journal of Field Archaeology 21 (1): 53–68. doi:10.2307/530244. JSTOR 530244.
10. De Laet S.J. History of Humanity: Prehistory and the beginnings of civilization — United Nations Educational Scientific and Cultura, 1994. — P. 212. — ISBN 978-9-2310-2810-6.
11. Renfrew Colin Death Rituals, Social Order and the Archaeology of Immortality in the Ancient World: 'Death Shall Have No Dominion' — Cambridge University Press, 2018. — P. 58. — ISBN 978-1-1070-8273-1.
12. Growing Up in the Ice Age: Fossil and Archaeological Evidence of the Lived Lives of Plio-Pleistocene Children — Oxbow Books. — P. 62. — ISBN 978-1-78925-297-2.
13. Fu, Qiaomei; Posth, Cosimo et al. (May 2, 2016). "The genetic history of Ice Age Europe". Nature 504 (7606): 200–5. Bibcode 2016Natur.534..200F. doi:10.1038/nature17993. PMC 4943878. PMID 27135931. ""Thus, while individuals assigned to the Gravettian cultural complex in Europe are associated with the Vestonice Cluster, there is no genetic connection between them and the Mal’ta individual in Siberia despite the fact that Venus figurines are associated with both. This suggests that if this similarity is not a coincidence, it reflects diffusion of ideas rather than movements of people."".
14. Schulting, R.J., Trinkaus, E., Higham, T., Hedges, R., Richards, M. & Cardy, B. (1997). "A mid-upper Palaeolithic human humerus from eel point, south Wales, UK". Journal of Human Evolution 48 (5): 493–505. doi:10.1016/j.jhevol.2005.02.001. PMID 15857652.
15. Holden, C. (2004). "Neandertals and Climate". Science 303 (5659): 759. doi:10.1126/science.303.5659.759a.
16. Bogucki, P. The Origins of Human Society — Oxford: Blackwell Publications inc., 1999. — P. 95.
17. Pringle, H (1997). "Ice Age Communities May Be Earliest Known Net Hunters". Science 277 (5330): 1203–1204. doi:10.1126/science.277.5330.1203.
18. Holt, Brigitte M.; Formicola, Vincenzo (2008). "Hunters of the Ice Age: The biology of Upper Paleolithic people". American Journal of Physical Anthropology Suppl 47: 70–99. doi:10.1002/ajpa.20950. ISSN 1096-8644. PMID 19003886.
19. Hermanussen, Michael (July 2003). "Stature of early Europeans". Hormones 2 (3): 175–178. doi:10.14310/horm.2002.1199. ISSN 1109-3099. PMID 17003019.
20. Trinkaus, Erik; Svoboda, Jiřı́; West, Dixie L; Sládek, Vladimı́r; Hillson, Simon W; Drozdová, Eva; Fišáková, Miriam (2000-12-01). "Human Remains from the Moravian Gravettian: Morphology and Taphonomy of Isolated Elements from the Dolnı́ Věstonice II Site" (in en). Journal of Archaeological Science 27 (12): 1115–1132. Bibcode 2000JArSc..27.1115T. doi:10.1006/jasc.1999.0501. ISSN 0305-4403. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440399905010.
21. Holt, Brigitte M.; Formicola, Vincenzo (2008). "Hunters of the Ice Age: The biology of Upper Paleolithic people" (in en). American Journal of Physical Anthropology 137 (S47): 70–99. doi:10.1002/ajpa.20950. ISSN 1096-8644. PMID 19003886.
22. Wilczyński, Jarosław (January 2015). "The Gravettian and Epigravettian settlement of Poland". Institute of Archeology of the CAS, Brno & Masaryk University 2: 45. https://www.researchgate.net/publication/284173872.
23. Straus, L.G. (1993). "Upper Paleolithic Hunting Tactics and Weapons in Western Europe". Archeological Papers of the American Anthropological Association (University of New Mexico) 4 (1): 83–93. doi:10.1525/ap3a.1993.4.1.83.
24. Mussi, M. Earliest Italy: An Overview of the Italian Paleolithic and Mesolithic — Kluwer Academic/Plenum Publishers, 2001. — P. 250–252. — ISBN 9780306464638.