Азгъэбзэ

Азгъэбзэ (азгъэбзэкӀэ; аҧсуа бызшәа, аҧсшǝа) — азгъэ лъэпкъхэм ябзэ, Азгъей къэралым, Тыркум, Иорданым, Шамым, Иракым, Урысейм. Бзэ нэхъ игъунэгъур абазэбзэ, зыхэтыр азгъэ-адыгэ бзэхэм я унагъуэм, абазэбзэмрэ адыгэбзэмрэ щымыхъукӀэ убыхыбзэри зыхыхьар.

Азгъэбгэ
Зэрзэджэр:	Аҧсуа бызшәа, Аҧсшǝа
Къэралхэр:	Азгъей, Урысей, Тырку,
Статус официалыр:	Азгъей
Ирипсалъэхэм я бжыгъэр:	~ 125 000
Классификациэ
Категориэ:	Еуразиэм и бзэхэр
Ищхъэрэкъаукъаз унагъуэшхуэ (псом къамылъыта) Абазэ-адыгэ унагъуэбзэ Абазэбзэ гуп
Тхыбзэр:	кирилл хьэрыф (азгъэ хьэрыфылъэ)
Бзэ кодхэр
ISO 639-1:	ab
ISO 639-2:	abk
ISO 639-3:	abk

Азгъей къэралым бзэмкӀэ цӀыху мин 100 хуэдиз мэпсалъэ, къэралъым ибзэӀаташъхьу щыт (1994 гъэм къыщыкӀэдзауэ). Ауэ 1989 гъэм азгъэбзэр анэдэлъхубзу зыхуэхъутэр 17, 8 % джылу дэсам, азгъэ-хъырцей зауэм яуж 1995 гъэм 50 % джылэм. Тыркум 1965 гъэм къэрал джылэ бжыгъэ ирагъэкӀуэкӀамкӀэ азгъэбзэр иэ абазэбзэр анэдэлъхубзу джэуапу зытар цӀыху 4, 563 (абым псори зыбзу ялъытэ - abaza) цӀыху 7, 836 етӀуанэ бзэуэ джэуап ята, а псори зэрщытым хуэмыду, нэхъ макӀыу къаӀуэтауэ ялъытэ, 1993 гъэм абазу дэсыр мин 35 къалъыта. Урысейм азгъэбзэкӀэ псалъу дэсыр цӀыху 9,447 къыкӀэкӀа.

Абы хуэду къызэркӀэкӀымкӀэ азгъэбзэмкӀэ псалъу хъур цӀыху мин 120-130 хуэдиз. Мин 500 - 600 шхуаӀар къэгъэхъуауэ къыкӀэкӀа, абы зэр гугъэмкӀэ адыгэхэр (кӀаххэмрэ, къэбэрдейхэмрэ) хагъэхьахэ.

ПсалъэкӀыу зэрзэшъхьащыкӀыр

Иджыпсту Къаукъазым къынар псалъэкӀищ: абжъуй (Очамчырэ куейм), бзыб (Гудаутэ куейм), самырзэкъан (Агубедиарэ Река къуаджэхэм Очамчырэ куейм, Чхуартал къуаджэм иныкъуэ Гал куейм), адрей псалъэкӀэ-лъэпкъхэр Тыркум ирагъэкӀахэ. 1860 гъэм нэгъунэ азгъэхэм ялъэпкъ-псалъэкӀэхэр зэкӀэлъыпыту хы Ӏуфэм ирикӀуэт къушъхьам къэху, убыххэм къыщыкӀэдзауэ къуэхьапӀэм мегрелхэмрэ сонэхэмрэ нэгъунэ къуэкӀыпӀэм.

Мдзымтэрэ Жъууауэ-къуарэрэ япсыхъуэ зэхуакум садзэхэм япсалъэкӀэр щыӀа. Лъэпкъыр зы къэмыну Тыркум ирагъэкӀа, абдежьым къуаджэ зытӀущым бзэр иджыри зэрахьа. садзэ-псалъэкӀэр тӀууэ бгуэч хъуну:

• хы Ӏуфэ псалъэкӀэ (джыгетэхэм иэ садзэхэм я)
• къушъхьа псалъэкӀэ (медовей, езыхэр зэрзэджэр - абаза, лъэпкъ хэтхэр: чуа, чужъы, чужъгучуа, ахьчыпсэу, аибга Псоу ипсыхъуэм)

Азгъэ псалъэкӀэхэр ипшъэ лъэныкъуэмкӀэ:

• хы Ӏуфэм -
  • бзыб псалъэкӀэ (Жъууауэ-къуарэрэ Псыцхьарэ язэхуакум, иджырей Гудаута куейм),
  • Гум псалъэкӀэ (Къодор псыхъуэм нэс) - Тыркум ирагъэкӀахэ, иныкъуэр Аджарым (апщыгъуэм Тыркум хэтам)
  • абжъуй псалъэкӀэ (иджырей Очамчырэ куей)
  • самырзэкъаным къэлар - мигрелым я нэхъыбэм хеубыдэ
• къушъхьа лъэныкъуэм -
  • псхьу псалъэкӀэ (Бзыб псыхъуэм ишъхьамкӀэ) Тыркум дэт къуаджэхэм иджыри зэрахьа
  • дал-цебелда (Къодор псыхъуэм икумрэ ишъхьамрэ) Тыркум икъуэхьапӀэ куейхэм (Беледжык, Бурса, Эскишехир) дэт азгъэ къуаджэхэм иджыри щопсалъэхэ

Азгъэбзэм итхыбзэр абжъуй псалъэкӀэмкӀэ шъа.

Хьарыфылъэр

А а [a]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɡ]	Гь гь [ɡʲ]	Гә гә [ɡʷ]	Ӷ ӷ [ʁ/ɣ]	Ӷь ӷь [ʁʲ/ɣʲ]
Ӷә ӷә [ʁʷ/ɣʷ]	Д д [d]	Дә дә [dʷ]	Е е [ɛ]	Ж ж [ʐ]	Жь жь [ʒ]	Жә жә [ʒʷ]	З з [z]
Ӡ ӡ [d͡z]	Ӡә ӡә [d͡ʑʷ]	И и [j/jɨ/ɨj/i]	К к [kʼ]	Кь кь [kʼʲ]	Кә кә [kʼʷ]	Қ қ [kʰ]	Қь қь [kʲʰ]
Қә қә [kʷʰ]	Ҟ ҟ [qʼ]	Ҟь ҟь [qʼʲ]	Ҟә ҟә [qʼʷ]	Л л [l]	М м [m]	Н н [n]	О о [ɔ]
П п [pʼ]	Ԥ ԥ [pʰ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [tʼ]	Тә тә [tʼʷ]	Ҭ ҭ [tʰ]	Ҭә ҭә [tʷʰ]
У у [w/wɨ/ɨw/u]	Ф ф [f]	Х х [x/χ]	Хь хь [xʲ/χʲ]	Хә хә [xʷ/χʷ]	Ҳ ҳ [ħ]	Ҳә ҳә [ħʷ]	Ц ц [t͡s]
Цә цә [t͡ɕʷʰ]	Ҵ ҵ [t͡sʼ]	Ҵә ҵә [t͡ɕʼʷ]	Ч ч [t͡ʃʰ]	Ҷ ҷ [t͡ʃʼ]	Ҽ ҽ [t͡ʂʰ]	Ҿ ҿ [t͡ʂʼ]	Ш ш [ʂʃ]
Шь шь [ʃ]	Шә шә [ʃʷ]	Ы ы [ɨ]	Ҩ ҩ [ɥ/ɥˤ]	Џ џ [d͡ʐ]	Џь џь [d͡ʒ]	Ь ь [ʲ]	Ә ә [ʷ]

Last edited 6 years ago by YiFeiBot