Амфибиэхэр

Амфи́биэхэр (лат-бз. Amphibia) — джабэрыӀэ псэушъхьэ лъакъуиплӀхэм ящыщ.

? Амфибиэхэр
ЩӀэныгъэ хэкӀыгъэхэр
Лъэпкъышхуэщхьэ: Эукариотхэр Лъэпкъышхуэ: Псэушъхьэхэр Лъэпкъышхуэ къуэдзэ: Эуметазойхэр Типыщхьэ: Deuterostomia Типхэр: Кордэхэр Тип къуэдзэ: ДжабэрыӀэхэр ХэкӀыщхьэ: ЛъакъуиплӀхэр ХэкӀ: Амфибиэхэр
Латин цӀэр
Amphibia
ХэкӀ къуэдзэхэмрэ инфрхэкӀхэмрэ
Ихтиостегилхэр (Ichthyostegalia) Лисамфибиэхэр (Lissamphibia) КӀапэншэхэр (Anura) Лакъуэншэхэр (Gymnophiona) Уроделахэр (Urodela) † Батрахозаурхэр (Batrachosauria) Сеймуриаморфхэр (Seymouriamorpha) Антракозаурхэр (Anthracosauria) † Лабиринтодонтхэр (Labyrinthodontia) Темноспондилхэр (Temnospondyli) † Джабэпсыгъуэхэр (Lepospondyli) Acherontiscidae Adelospondyli Aïstopoda Lysorophia Microsauria Nectridea
И щӀыпӀэр
Амфибиэхэм я шӀыпӀэтхыпхъэ, лӀэужъыгъэ исхэм я бжыгъэр гъэлъэгъуауэ.
Систематикэ УикилӀэужьыгъуэм Сурэтхэр Уикисурэтылъэм ITIS 173420 NCBI 8292

Нэхъышъхьэ тепсэлъыхьыгъуэр

Амфибиэ гупыр шӀым щыпсо джабэрыӀэхэм я нэхъ примитивхэм ящыщхэ, шӀым тесхэмрэ псым хэс псэушъхьэхэм я зэхуакум итху. ЛӀэужъыгъу зэрзэхэкӀхэр 6, 400 хуэдиз^[1].

Амфибиэхэм я фэр цӀанлъу, пӀакӀыу щыт, хуэлъытэгъуэ бышъмэ псымрэ гасхэмрэ тынчу пхыригъэкӀыу. Я фэр псэушъхьэ джабэрыӀэпсом ям хуэду щыт эпидермисымрэ — куэду зэхэлъу къыхэкӀыу, езы фэрмрэ — кориум.

Къумшъхьэхэр я Ӏэплъэпкъым щыуэ зэхэгъэкӀа — шъхьэ, пкъы, кӀапэ (зиӀэхэм), Ӏэхъуамбитху зыпыт лъапэхэр джоуэ. Къумшъхьэпкъыр лъэныкъуэ зэрзэхэкӀыр:

• Зэндэгъуэм пыт къумшъэпкъ (тхы);
• Шъхьэм и къумшъхьэ (шхьэкъумшъхьэ);
• Лъапэхэм я къумшъхьэхэр.

Ӏэплъэпкъым и лыпцӀэхэр тӀууэ зэхокӀхэр: пкъым и лыпцӀэхэр, лъапэхэм я лыпцӀэхэр джоуэ.

Жьы зечэным Ӏэплъэпкъым щыщу хэтхэр:

• Тхьэмбылхэр;
• Фэмрэ жэкӀуэцӀым хэт цӀанлъэмрэ;

Лъынтхуэгъуэр я зэхэтыкӀэр «зэтеубыдауэ» щыт, гур шъхьищу зэфӀэт, шхьэм лъыр зэхэлъаду. Я кӀыфэм и хуэбагъым зызэрихъуэкӀыу щыт, дуней здещыӀэм и хуэбагъым хуэлъытауэ.

Лъынтхуэхэр:

• Фэ-тхьэмбыл лъынтхуэхэр (лъынтхуэхэмкӀэ фэмрэ тхьэмбылхэмрэ лыр ехур);
• Пшъэлъынтхуэхэр (шъхьэкӀуэцӀым лъыр яхур);
• Аортэ къурачэхэр — лъы зэхэту щытыр Ӏэплъэпкъым и пэмыкӀ лъэныкъуэхэм хуаху.

ШхынгъэткӀу

Амфибиу хъуам я шхыну щытыр псэушъхьэ къуэдейхэра. ЖэкӀуэцӀым и лъэгум бзэгур ит. КӀапэншэхэм яде ар жьэпхъэбгъу кӀагъым и пэмкӀэ кӀэрыубыдауэ щыт, хьэпӀацӀэхэр щаубыдкӀэ бзэгур къырадзыр жэм, и кӀапэм иубыдыр кӀэрыпкӀыу.

ЖэкӀуэцӀым Ӏупс гландэхэр Ӏохьэ, абыхэм я зэхэлъыкӀэр шхынгъэткӀугъэ ферментыншу щыт. ЖэкӀуэцӀым йокӀри шхыныр ныбэлынцӀымкӀэ кӀапцӀэм накӀуэр, абым яуж тӀуанэ кӀэтӀим (лат-бз. duodénum) носыр. Абдем дежь тхьэмкӀыгъумрэ панкрэамрэ (лат-бз. pancreas) я хэжыпӀэхэр пыт. ШхынгъэткӀуныр кӀапцӀэмрэ тӀаунэ кӀэтӀиймрэ щокӀуэкӀ. КӀэтӀий зэвыр куэтэным хохьэ, ар бгъуэ хъууэ клоакэ мэхъужь.

Гъашъэ екӀуэкӀыгъэр

Амфибиэхэм щыщ зы лӀэужъыгъуэм и гъашъэр зэрекӀуэкӀ

Амфибиэхэм я гъашъэр зыужьыгъуиплӀу зэхокӀыр: джэдыкӀэ, хупс, метаморфозис зэманыгъуэ, имаго.

Амфибиэхэм я джэдыкӀэхэр бжъэжъейхэм ям хуэдуи фэ быдэ псы пхэзмырыгъэкӀ яӀэкъым. ДжэдыкӀэм хупсыр иришъэн шъхьэкӀэ счыгъуи псыфу щытын хуэй. Амфибиэхэм я нэхъыбэм я джэдыкӀэхэр псыӀудзэхэм халъхьэ, ауэ апхуэду зымышъхэри щыӀэ: цецилиидахэр, Амфиума хьэндыркъуакъуэр, саламандрэшхуэхэр пэмыкӀхэр амфибиэхэм джоуэ я джэдыкӀэхэр шӀым щагъэтӀылъ. Апхуэдэм дежьи джэдыкӀэхэр псыфу счыгъуи щытын хуэйхэ, апым пылъхэр псэушъхьэ зыгъэтылъахэра. ЛӀэужъыгъуэ джэдыкӀэхэр я кӀыфэм телъу зезыхьи щыӀэхэ: хьэндрыкъуакъуэ лъхуэнпӀэным джэдыкӀэхэр и ныбэм кӀэрылъу зэрехьэ, алитес (лат-бз. Alytes) хъум джэдыкӀэ псэуэ зэрыдзахэр и лъапэм ечэкӀауэ къырехьэкӀхэ^[2].

ДжэдыкӀэхэм хупсхэр къокӀхэ, псым хэсху, щыпсоху. Я сурэткӀэ хупсхэр бжъэжъейхэм яхьчу щытхэ: лъапэ япытхэкъым, жьыр бранкиэхэмкӀэ ячу (япэ кӀышъэ ябгъухэмкӀэ тетхэр, яужым якӀуэц хъууэ); я гур шъхьитӀу щыт, лъырыжэр зы хъуреягъкӀэ ирикӀу.

Метаморфозисыр къащехъулӀэм дежь хупсхэр имаго мэхъухэ, шӀым щыпсоун кӀадзу. КӀапэншэ амфибиэхэм я метаморфозисыр кӀэху йокӀуэкӀыр примитив саламандрэхэмрэ амфибиэ лъапэншэхэмрэ ялъытамэ, абыхэм яр кӀыхь Ӏэуэ мэхъур^[3].

Амфибиэхэм я псэукӀэр

Я нэхъыбэм гъашъэхэр псыфыпӀэхэм дежь щокӀуэкӀыр, шӀы тесынымрэ псы хэсынымрэ зэдагъакӀу, ауэ псы къуэдем хэсу зэрщыӀэхэм хуэдууи шӀым тес къуэдейхэри щыӀэхэ (жыгхэм). ШӀым щыпсоуным амфибиэхэр зэрхуэмыгъэпсам шъхьэкӀэ я псоукӀэм зэхъуэкӀыгъэшхуэхэр яӀэ дуней къэхъугъэхэм япхауэ. Амфибиэхэр жеин кӀыхьым хохьэфхэ зэманыгъэ къамызэгъ къахъулъэмэ (шӀэӀэ, уэгъу къеуэмэ). ЛӀэужъыгъуэ гуэрэхэм джэщ псоукӀэр махуэкӀэ зэрахъуэкӀыфыну джэщхэр шӀыӀэ хъумэ. Амфибиэхэр щыпсоуфхэр дуней здыхэсыр хуабу щыт къуэдеймэ. Температурэ +7 — +8 °C дежь лӀэужъыгъуэхэм я нэхъыбэхэр мэудэрэшхъуэхэ, −2 °C — хокӀуадэхэ. Амфибиэ гуэрэхэм зырагъэсауэ шӀэӀэгъуэ кӀыхьхэри, уэгъу гугъхьэри яхьыфыр, абым пэмыкӀыу Ӏэплъэпкъым яфӀэкӀуэда лъэныкъуэ гуэрэхэри регенерациэ яшъыжьыфыр.

Иджырей амфибиу хъуар имаго щыхъухэм дежь шъакӀуэхэм ящыщхэ, яшххэр псэушъхьэ цӀыкӀухэр: хьэпӀацӀэхэмрэ джабэрыншэхэмрэ, куэду канибылизыми къохъур.

Классификациэр

Иджырей амфибиэхэр лъэпкъищу зэхокӀхэ:

• КӀапэншэхэр (хьэндыркъуакъуэхэр) — лӀэужъыгъуэ 2, 100 хуэдиз.
• Уроделахэр (лат-бз.  Urodela иэ Caudata (саламандрэхэр, тритурусхэр пэмык хэр) — лӀэужъыгъуэ 280 хуэдиз.
• Лъапэншэхэр, зы унагъуэ закъуэ цецилиидахэр — лӀэужъыгъуэ 60 хуэдиз.

Гулъытыгъуэ

1. Amphibian Species of the World Амфибиэхэм я хъыбарылъэ. Darrel Frost and The American Museum of Natural History(индж.)
2. Псым кӀыщыщхэр сыт?(урыс.)
3. Амфибиэхэм зызэрахъуэкӀын зызэрагъэсар(урыс.)

ТехьэпӀэхэр

• Хьэндыркъуакъуэхэр фыхъумэ! (индж.)
• АмфибиэхэмкӀэ Ӏэзэгъуэ гуп (индж.)
• Amphibian Species of the World. Дарел Фрост зэхигъува тхылъ амфибиэ лӀэужъыгъуэхэм я зэфӀэтыкӀэмкӀэ (индж.)