Xorezmiy

Altın Orda dáwiriniń eń kózge kóringen sóz sheberleriniń biri Xorezmiy XIV ásirdiń orta gezlerinde jasaǵan bolıp, onıń bizge «Muhabbatnama» dástanı miyras bolıp qalǵan.

Shayırdıń qay jerde tuwılǵanı bizge málim emes. Onıń óz atın Xorazmiy dep atawına qaraǵanda xorezmlik bolıwı kerek. Biraqta onıń jazǵan shıǵarmalarına qaraǵanda óziniń Sırdáryanıń tómengi aǵımında jasaǵanlıǵı málim boldı. Sebebi, ol Altın Orda xanı Jánibektiń tusında ómir súrgen bolıp, óziniń belgili shıǵarması «Muhabbatnama»nı sol Sır boyındaǵı Qońırat ulısınıń ámiri Muxammed Xojabekke baǵıshlaydı. Dástan 1353-jılı jazılǵan bolıp, onıń eki nusqası házir Londondaǵı Britaniya muzeyinde saqlanadı. Dástan 473 báytten ibarat bolıp, bulardıń 156 báyt parsı tilinde jazılǵan. Soǵan qarap otırıp, avtor arab hám parsı tillerin de jetik bilgen, — degen sheshimge kelemiz. Bulardıń 317 báyt shıǵatay tilinde jazılǵan bolıp, túrki tiliniń oǵuz-qıpshaq dialektlerine sáykes keledi. «Muhabbatnama» — shın mánisindegi ashıqlıq dástan. Bunda avtor haqıyqıy ashıqlıq obrazǵa kiredi. Ol waqıyanı sırttan baqlawshı emes, bálki ishine kirip baradı. Sonıń ushın da, hárbir báyt oqıǵan adamda úlken tásir qaldıradı. Dástan Altın Orda húkimdarlarınıń biri Muxammed Xojabekke arnaladı. Shıǵarmanıń bas beti de tap usı waqıyalardan baslanǵan. Mısalı: Sonda ornınan turıp Maxmud Xojabek, Ayttı: Shayır poemańdı basla, — dep. Tilegim sol, tez jaz, biraq qısınba, Tayar bolǵay usı jıldıń qısında. Dedim: Qosıq jazıw shayır ushın taxt, Sizdey shaxqa arnaw men ushın baxt. Bunnan kórinip turıptı, Muxammed Xojabek oǵan bul ájayıp dástandı jazıp shıǵıwdı buyırǵan. Dástannıń teması hám syujeti haqqındaǵı gózzal oylar shayırdıń ózinde payda boldı ma, yaki Muxammed Xojabekke aytıp bergen be, qullası belgisiz. Biraq ne degen menen muxabbat haqqında úlken tásirleniwshilik bar. Bul oylardıń rawajlanıwına Muxammed Xojabektiń tásiri bolıwı da múmkin. Xorezmiy bul kisini júdá ádepli, xalıqqa qayır-saqawatlı bolǵan danalar danası sıpatında súwretleydi.

Kitapta bunnan keyingi sózlerdiń hámmesi de muhabbat haqqında baradı. Shayır muhabbat haqqında sonday bir sózlerdi tawıp aytadı, bulardı oqıp otırıp Xorezmiydi muhabbattıń qádir-qımbatına jetken bir adam sıpatında da tanıw múmkin.

Xorezmiy bir talantlı xudojnik sıyaqlı gózzal qızdıń kelbetin sheberlik penen súwretleydi. Bul súwretlew ózine tán bolǵan boyaw, belgiler arqalı beriledi. Bul ápiwayı túrdegi súwretlew emes bálki shayırdıń muxabbat haqqındaǵı júrek dártleri menen ulasadı. «Muhabbatnama» haqıyqıy ıshqı dástanı bolıp, ondaǵı ashıq óz yarına opadar qızdıń gózzallıq sıyqırlarınan ruwxlanadı, oǵan mángi ashıq bolıp ıshqında janadı.

Xorezmiy haqıyqıy muxabbat hám gózzallıqqa tolı ómir ózi jasap turǵan dáwir — dep túsindirmekshi boladı. Sebebi ol ashıq bolıp qalǵan qız «o dúnya» perishtelerinen de gózzallıraq.

«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazılǵan bolıp, onıń tiykarında jigittiń qızǵa jazǵan II xatı berilgen.

Biraq, qızdıń jigitke jazǵan juwap xatı berilmeydi. Sonıń ushın da, bul dástan hayal-qızlar gózzallıǵınıń sırların ashıp kórsetiwge qaratılǵan.

Dástannıń syujeti shıǵıs liro-epikasınıń motivlerine tán bolıp, ayta qalarlıqtay mazmunlı waqıyalar da joq. Kóbirek lirikalıq qaharmannıń muhabbat haqqındaǵı pikirleri bayan etiledi.

Bul bayanlama kem-kemnen jigittiń qızǵa jazǵan xatına aylana baslaydı. Aı, jigit bolsa shın ıqlas penen qızdıń portretin sızıp kórsete baslaydı. Haqıyqatında da, bul bir sóz benen sızılǵan súwret, haqıyqıy adamzat gózzallıǵınıń belgisi bolıp seziledi.

Dástanda bul lirikalıq qaharmannıń atı da berilmeydi.

Ol kim? Bul jaǵı da belgisiz. Biraq sol jeri anıq. Xorezmiy onı basqa qızlar qatarı kúnde kórip te júrgen.

Ol misli bir aspandaǵı ay kibi kórinip, shayır júregine úlken qozǵaw salǵan. Biraq shayır kópshilik aldında onıń atın aytıp, sır bildiriwden de qorqadı. Soǵan qaraǵanda, bul qız hákim yaki xan qızı bolıwı da múmkin.

Xorezmiydiń jasaǵan zamanı insan muhabbatın tereń qásterlegen emes. Bul feodallıq dáwir bolıp, kimniń mal-dúnyası kóp bolsa sol baxıtlı bolıp, qızlardıń ishki dúnyası menen sanaspay, olardıń jas ayırmashılıqlarına da qaramay hayallıqqa alıw dástúrge aylanǵan edi. Shayır bul dástanda jas jigittiń ishki dártleri tiykarında adamlardaǵı muhabbat sezimlerin ashıp beriwge urınǵan. Sonıń ushın da bul shıǵarma orta ásirdiń naǵız ıshqı dástanı edi.