Washingtondagi G-20 sammiti (2008) - Jáhándıń eń kózge kóringen mámleketleri finans bazarları hám jáhán ekonomikası máselelerin tabıw hám talqılaw maqsetinde 2008-jildıń 14-15-noyabr kúnlerinde AQSh poytahti Washington qalasında yig'lishgan. Bul ushırasıw ulıwma awızbirshilikti suwretleytuǵın 20 mámleketler ortasında ekonomikalıq ósiw boyınsha sheriklikti keńeytiw, sol jılı bolıp ótken finanslıq krizisqa qarsı gúresiw hám keleshekte jańa krizisqa dus kelmaslik ushın birpara ekonomikalıq tarawlarǵa jańasha ózgertiwler kiritiliwi zárúrli bolǵan shártlesiw imzolangan[1][2]. Franciya hám Evropa Birlespei prezidenti bolǵan Nicolas Sarkozy hám Britaniya Bas ministriGordon Brown tárepinen júrgizilgen unamlı pikirleri nátiyjesinde sammit jáne de boyigan[3]. 2008-yildıń 11-oktyabrida G7dıń finans ministrleri menen bolǵan sáwbette AQSh Prezidenti Jorj Bush kelesinde G20 ushırasıwları jáhán jámiyetshiliginde zárúrli orın tutıwın hám ekonomikalıq krizistan shıǵıw jolları tabıwın aytıp ótken. Kóplegen ekonomistler hám siyasatdonlar Bretton-vuds sistemasıdıń (Eki jáhán urısınan keyin qabıl etilgen pul háreketin basqarıw sisteması ) jańa basqıshın qabıllaw kerekligini atap ótiwgen hám jáhánda jańa finans sistemasın jaratıw kerekligin atap kórsetiwgen. Bul ushırasıw birpara OAV dereklerinde ekinshi Bretton-Vuds shártlesiwi dep belgilengen[1].
 | Bul maqalaǵa basqa heshbir maqaladan silteme berilmegen. (Iyun 2023) |
Payda bolıw ta'rixi
2000-jıllar basları daǵı qaptal basıw
Rásmiy bolmaǵan túrde (Bretton-vuds II) atınıń alǵan bul valyuta háreketleri sisteması birpara dereklerge kóre 2000-jıllar (on jıllıq dáwirde) aǵımında rawajlanǵan. Siyasiy ekonomist Daniel Drezner alıp kelgen dereklerge kóre aytıladı:
Bul sistema processinde AQSh bir waqıtta yuritilayotgan esaplarda iri muǵdardaǵı defitsitga iye boladı, sebebi qalǵan mámleketler ushın mólsherlengen kirip dáreklerin ekonomikalıq ósiw menen támiyinlewdi názerde tutqan. Bul sıyaqlı defitsitlarni finanslıq támiynlew ushın oraylıq bankl;ar tiykarınan Aziyanıń Tınısh okeanı aymaǵında dollarlar suw bolıp oqadi jáne bul jaǵday dollar qadrini kóteriw ushın yahshi múmkinshilik bolıp tabıladı[4].
Bretton-vuds sisteması tikleniwı' túsinigi 2003-yilde ilimpazlar Duli, Folkerts-Landau hám Garber jumıslarında suwıq urıs tawsılǵanınan keyin óz ańlatpasın tapqan. Birpara Aziya liderlari tiykarǵı strategiyalıq rawajlanıwda óz kúshin kórsetip atırǵan Aziya mámleketleri Evropa hám Yaponiya urıslarınan keyingi jaǵdayda kurs ayırbaslawdı tuwrı bahalamasligi, valyuta intervensiya basqarmalarınıń joqlıǵı, qadaǵalawlar ornatıw kerekligi, fondlar muqarraligini waqıtında támiyinlewge eriwmagini ornına birpara rawajlanǵan mámleketlerden artta qalıp atırǵanında tiykarınan ózlerin ayıplasadı. Lekin kirip arqalı básekinde turıwı hám júkler jıberiw kólemi joqarı ekenligi bul mámleketlerdiń jáhán báseki bazarınıń orayına alıp shıqqanlig'i da jasırılmaǵan[5].
Ekonomistler Roubini hám Setser2005-yilde sistema ol shekem bekkem emesligin bildiriwgen. Eger AQSh sırtqı finans bazarındaǵı talapotlarini qısqartirmasa oraylıq banklerde zárúrli rol oynap atırǵan dollar fondları jumısları tupten izdan shıǵıwı jáne bul jaǵday qalǵan mámleketlerdiń AQSh bas bolıp turǵan noqislikga mútajlik sezbey qalıwı, sebebi qalǵan mámleketler ishki talapotga itibar qaratıwında bolıp bul jaǵday AQSh ushın jáhán ekonomikası aldında etken eń úlken táwekeli ekenligi belgilengen. Jáhán ekonomikası maydanında yuritilayotgan beshavfqat nızamlar tiykarın mine bul keltirilgen máseleler shólkemlesken: ASQh Dollarınıń ma`nisi bır jola túsip ketiwi, AQShda uzaq múddetli protsentli paydanıń tezlik menen eliriwi hám tezlik penen bir qatar aktivlerdiń bahası túsip ketiwi, kóshpelis múlk qarjıları kóterilip ketiwi usılar gápinen bolıp tabıladı. Bahalardıń bır jola kúshli zarbaga dús keliwi AQShda importtıń susaytirishi hám dollar ma`nisi pastlab ketiwi múmkinligi, saldamlı ekonomikalıq qulashga alıp keliwi múmkinshiligı bar ekenligi aytıp ótken[6].
2007-yildagi Finanslıq krizis
2008-yildıń 26-sentyabrida Fransiya PrezidentiNicolas Sarkozy:
Biz ushın Bretton-vudsdagi sıyaqlı finanslıq sistemanı jańatdan jaratılıwmasımız ushın qaytaldan pikirlab shıǵıwımızǵa tuwrı keledi[7].
2008-yildıń 13-oktyabrida Britaniya Bas ministriGordon Brown jańa ekonomikalıq sistema shártnamasın qabıllawı ushın jáhán liderlari ushırasıwları kerekligini belgilep ótken.
Biz jańa Bretton-vudsga ıyelewimiz kerek bul jańa xalıq aralıq finanslıq memorlik qurılısları sıyaqlı jıllar tárepke aldınǵa jeteklep baradı.
dep óz pikirin bildirgen[8]. Braun aytıp ótken ekonomikaǵa jantasıw sisteması haqıyqıy Bretton-vuds shártnaması globallashayotgan krizis hám erkin sawda tártibi, valyuta bahalarınıń ózgerayotganligi menen kúshli túrde parıq etedi[9]. Bul ushırasıwda " Anglo-Seksen" finans sistemaları daǵı jıllılıq Braun hám Sarkozilar ortasında gúzetilmegen[10]. Italiya Ekonomika ministri Giulio Tremonti sonıń menen birge Italiya 2009-yilga shekem G7 baslıqlıǵı esabına "Jańa Bretton-Vuds" qa keshlew qosılıwın aytıp ótken. Ol sonı aytıp ótkenki 2008-yilgi global finanslıq krizis procesi nátiyjesinde dollar Bretton-vuds valyuta rezervi retinde almastırılıwın aytıp ótken[11][12][13]. 2008-yildıń 20-oktyabrida Tremonti Italiya baspası Corriere Della Seraga bergen bayanatında jańa Bretton-vuds usınısına kóre amerikalıq siyasiy ǵayratker Lyndon LaRouche tárepinen birdirilgan pikir boyınsha bul aǵıs kóp jıllar dawamında tarqalıwı kerekligini belgilegen[14].
Sammit
AQSh Prezidenti Jorj Bush járiyalaǵan bayanatqa kóre sammitke jáhándıń sanaat boyınsha rawajlanǵan 20 mámleketi qatnasıwın belgilengen. G201997-1999-yillarda júzege kelgen finanslıq joytıwlarǵa qarsı juwap retinde jaratılǵan bolıp jańa xalıq aralıq finanslıq muqarralikni támiyinlew jolında jańa nızamlar engiziw maqsetinde siyasiy komplekstiń bir turi bolıp tabıladı. G20 quramına onıń sistemasın qollaytuǵın mámleketler aldın kiritilgen, lekin bunday múmkinshilikti 170 mámleket qoldan bay bergen (192 mámleket Birlesken Milletler Shólkemiga a'zo bolıp tabıladı) Birinshi joqarı mártebe degi ushırasıw Jigirmattalik liderlar qatnasıwında finanslıq bazarlar hám jáhán ekonomikasın qayta tiklew maqsetinde 2008-yildıń 14-15-noyabr kúnleri Washingtondıń Milliy Muzey bınasında ótkerilgen. Ushırasıwda: Argentina,Avstraliya,Braziliya,Kanada,Kitay Xalıq Respublikası,Fransiya,Germaniya,Hindistan,Indoneziya,Italiya,Yaponiya,Meksika,Qubla Kareya,Rossiya,Saudiya Arabstanı,Qubla Afrika Respublikası,Túrkiya,Birlesken Korollıǵılıq,AQSh hám Evropa Awqamı(Birlespe Prezidenti retinde Franciya PrezidentiNicolas Sarkozy hám Evropa Máslaháti keńesi baslıǵı hám de Evropa komissiyası prezidenti retinde José Manuel Barrosolar qatnasıwǵan ),Ispaniya (Usınıs etilgen retinde),Niderlandlar (Usınıs etilgen retinde),Jáhán banki,Xalıq aralıq valyuta Fondı hám Finans muqarraligi boyınsha máslahát sıyaqlı shólkemler hám mámleketlikler wákilleri qatnasıwǵan.Niderlandlar Bas ministriJan Peter Balkenende14-noyabr keshe ǵanası Washingtonga jetip kelgen, lekin atasınıń opatı haqqındaǵı habarni esitip tezlik penen Niderlandlarga qaytıp ketken. Onıń ornına Niderlandlar Mámleket xatkeriJan Kees de Jager qatnasqan[15]. Ispaniya Bas ministriJosé Luis Rodríguez Zapatero sammit basında usınıs etilmegen, lekin Kitay PrezidentiHu Jintaoga járdem jol menende hám Aziya regionine kóbirek itibar qaratıw hám de sammit qatnasıwın jáne de bayıtıw kerekligi retinde usınıs etilgen.Zapatero Fransiya presidenti Sarkozi tárepinen júrgizilgen bayanet arqalı usınıs etilgen[16].
Tiykarǵı qatnasıwshılar
Washington daǵı sammitte 20 iri ekonomikalıq rawaj tapqan mámleketler wákilleri bolıp óz ishine 19 mámleket hám eki basqarıw Evropa máslaháti keńesi hám Evropa komissiyasi[17] shólkemlerin quraytuǵın Evropa Birlespei wákilleri hám de bir neshe usınıs etilgen mámleketler hám regional shólkemler sammitte qatnasıw ushın belgilengen.
Sammit qatnasıwshılari
Usınıs etilgen
.jpg)
Usınıs
Germaniya Kansleri Angela Merkel hám Fransiya prezidenti Nicolas Sarkozi " Bretton-vuds II" shártnaması jáhán finans sistemasında jańasha ózgertiwler alıp keliwin atap ótiwgen.Evropa Birlespei ushın sammit:
Máseleler iyriminde qalıp atırǵan qararlardı jaqtılandıriw kerekligini, transhududlarda global qadaǵalawdı jaratıw hám finans sistemasın basqarıw, yaǵnıy aldınǵı sıyaqlı eskertiwsiz háreket etetuǵın krizis domiga túspew ushın ámelde qollanıwı múmkin bolǵan nızamlar hár bir mámlekette investor hám amanatshılar ortasındaǵı isenimdi bekkemlew imkaniyatın beredı' degen áhmiyetke iye ekenligin aytǵan.
AQSh prezidenti baspasózi tárepinen etilgen daǵazaǵa kóre bul qosıqtıń bir qatarılar keltirilgen:
Házirde wákiller jaǵdaydı házirgi kúnde óz sheshimin tapıp atırǵan finanslıq krizis háreketlerin jáne onıń sebeplerin kórip shıǵıwıp atır. Sebebi taǵı bul jaǵday tákirarlanmasligi ushın bolıp tabıladı. Jáhánda jańa finanslıq sistema jaratıw ushın instutsional-báǵdarlaw tártiplerin awızbirshilikte kelisip alıw haqqındaǵı pikirler ilgeri jılısıp atır - degen sózler Jorj Bushga tiyisli bolǵan.
Britaniya Bas ministri Gordon Braun óziniń oktyabr ortalarında etken shıǵıwlarında bir neshe principlerden waz keshiwin aytıp ótken. Bular (Halqaro tártipte esapshılıq kelisimleri, kredit qamsızlandırıw bazarları standartları ), bólekan (kredit muasissalari, tólew minnetlemeleri), juwapkerlik retinde (uqıp hám sáykeslik direktorlar keńesinen ketiw), bank ámeliyatın saqlaw (rásmiy bolmaǵan kegashga qarsı qorǵaw ) usılar gápinen bolıp tabıladı. Qıtay prezidenti Hu Jintao G20 wákillerine murojat eter eken ol xalıq aralıq finanslıq sistemasınıń tórt baǵdarında jańa ózgertiwler kirgiziwin soraǵan, bular :
Finanslıq qadaǵalaw boyınsha sheriklikti keńeytiw, xalıq aralıq finans muasissalar iskerliginde jańa ózgertiwler kirgiziw, regional finanslıq sheriklikti xoshametlew hám xalıq aralıq valyuta sistemasın jaqsi'law[19].
Qıtay Xalıq Respublikası Sırtqı jumıslar ministrligi wákili Qın Gang sammit qabıl etken shártnamalar hamjihatlik, óz-ara betaraflik hám norma dárejelerida bolǵanlıǵın aytıp ótken[20]. Yaponiya Bas ministri Taro Aso sammitke shekem Yaponiya xalıq aralıq balans tólewleri menen unamlı tárepleme analiz tiykarında jumıs júrgizeyotganini hám jáhán bazarları daǵı uzaq shozılǵan finanslıq krizisqa qaramastan óziniń poziciyanı tiklaganini Wall Street Journal[21] finans boyınsha ótkerilgen baspasóz konfrenciyaında sol kórsetkishlerdi jáhán finanschilari siltemesine usınıs etken. hám sammit sońǵında Xalıq aralıq valyuta Fondıga 100 mlrd.AQSh dolları jetkiziwin aytıp, bul pullar globallashgan ekonomikalıq hám finanslıq krizis dáwirinde fondni qollap-quwatlaw retinde jóneltirilganini da bildirip ótiwgen[22].
Tiykarǵı tabıslar
Aq úy habarlariga kóre sammit dawamında Washington deklaratsiyası imzolanganini járiyalawǵan. Deklaratsiya wákiller razılıǵı tiykarında bes bólekten ibarat, bular :
- global daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerin awızbirshilikte tabılǵanlıǵı;
- keleshekte tikkeley krizis hám ósiwdi támiyinlew sheshimlerin tappish ushın hár bir mámleket kerekli juwapkershilikti óz moynına alǵanlar;
- barlıq aǵza mámleketler birgelikte bir hil tártip degi finans bazarların ózgertiw kelisiwgen;
- keying ushırasıwda wákiller tárepinen kóriletuǵın máseleler bayanatın ministrler tárepinen anıq tárzdege usınıslar tiykarında islep shıǵıw so'ralgan. hám sol principler tiykarında jańa háreketler islep shıǵıwdı da qosıp qoyıwǵan.
- jańatdan erkin bazarlar haqqındaǵı shártnamanıń tastıyıqlaniwi[23].
Qısqasha kórsetilgen konfrenciyanıń basqa zárúrli jaǵdayların suwretlengen bayanat Aq úyde dáliller[23][24] retinde usınıs etilgen bolıp, bul bayanatda sammitte qabıl etilgen Deklaratsiya hulosalari tolıqqonli túrde sawlelengenligi baspasóz baspalarınıń birinde baspadan shıǵarılǵan[23][24]. AQSh bayanatına kóre qatnasıwshılardıń barlıǵı óz maqsetleriniń jetkilikli múmkinshilikler bar ekenligine hám ushırasıwdıń muvafaqqiyatiga aldınan shubha menen qarawlıǵin da yashirib ótpegen[25]. 2009-yilga shekem úsh mámleket (Ullı Britaniya,Braziliya,Qubla Kareya) 2009-yildıń martına gózlengen 47 qısqa hám orta múddetke mólsherlengen maqsetlerdi turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw wazıypasına basqarıwshılar etip belgilengen[26]. Sonnan keyin bul sıyaqlı joqarı mártebe degi sammitler ushırasıwı 2009-yildıń 2-aprelida Londonda[27] hám 2009-yildıń sentyabrinde Pittsburg shahrlarida ótkerilgen.
Process
Derekler
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
