Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Myanma (mánileri)
Myanma, Myanma Awqamı Respublikası (Republic of the Union of Myanmar) — Qubla-Shıǵıs Aziyada, Vetnam yarım atawınıń arqa-batıs bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 678,5 mıń km². Xalqı 42 mln. adam (2002). Paytaxtı — Neypido qalası. Basqarıw tárepten 7 milliy wálayat hám 7 basqarıw wálayatqa bólinedi.
Mámleket basqarıw principi
Myanma — respublika. 1994-jıl 9-apreldegi Myanma Awqamı Respublikası Konstituciyası ámel etedi. Konstituciyaǵa qaray, mámleket baslıǵı — prezident, nızam shıǵarıwshı húkimet — Millet jıynalısı; atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı. Parlament saylawına shekem mámleket hám nızam shıǵarıwshı hákimiyattıń joqarı organı Tınıshlıq hám rawajlanıw mámleket keńesi bolıp tabıladı.
Mámleket awdarıspaǵı hám kórsetiwler
Mámleket awdarıspaǵına 2020-jıl noyabr ayında bolıp ótken parlament saylawları waqtında saylawshılar dizimleriniń jalǵanlashtırılıwı sebep bolǵan. Áskerlerdiń saylawlardaǵı jalataylıqtı tekseriw boyınsha talaplarına saylaw komissiyası, prezident hám parlament juwap beriwden bas tartqan. Sol sebepli áskerler hákimiyattı iyelewge hám demokratiya atınan ayrıqsha jaǵday engiziwge qarar etken. Saylawlarda basshıları áskerler tárepinen qamaqqa alınǵan húkimran «Milliy Liga demokratiya ushın» partiyası utqan. Nátiyjede húkimet Myanma qurallı kúshleriniń bas komandiri Min Aun Xlaynǵa ótken.
2021-jıl 1-fevral kúni áskerler Myanmadaǵı hákimiyattı qolǵa kirgizdi hám basqalar qatarında Prezident Vin Min hám Tınıshlıq boyınsha Nobel sıylıǵı iyesi, mámleket máslahátshisi Aun San Su Jidi qamaqqa aldı. Mámlekette ayrıqsha jaǵday daǵaza etildi. Áskeriy tónkerilisten keyin fevral ayınıń basında ǵalabalıq narazılıq hám is taslawlar baslanǵan Myanmada internet derlik pútkilley úzip qoyıldı. Qawipsizlik xızmeti xızmetkerleri ekshembi kúni arqa Kachin shtatı paytaxtı Michina qalasında kórsetiwshilerdi tarqatıp jiberiw waqtında oq atqan. Bazı iri qalalarda, sonday-aq Yangonda áskeriy texnikadan paydalanılǵan. Hákimiyattıń áskerler tárepinen iyelep alınıwına razı bolmaǵan xalıq ǵalabalıq is taslaw ótkerdi. Bazarlar hám supermarketler, sonıń menen birge, iri sawda orayları pútkil mámleket boylap óz iskerligin toqtattı.
2021-jıl 3-mart sánesi Myanmada áskerler hákimiyattı qolǵa kirgizgen, 1-fevraldan berli belgilengen eń qanlı kún boldı. Mámlekette áskeriy tónkerilis baslanǵanınan berli hámmesi bolıp 38 adam dúnyadan ótken, 1200 den artıq adam qamaqqa alınǵan. Bir ǵana 3-mart kúni kórsetiwshilerdi tarqatıw waqtında qáwipsizlik kúshleri keminde 23 adamdı atıp óltirgen, 100 ge jaqın adam jaralanǵan, óltirilgenlerdiń kópshiligi basınan oq jegen. 1-fevraldan berli húkimettiń áskerler tárepinen iyelep alınıwına qarsı ótkerilip atırǵan kórsetiwlerde keminde 840 adam qaytıs boldı. Kórsetiwlerdi bastırıw waqtında mıńlaǵan adamlar jaralanǵan, áskerlerdiń húkimette qalıwına qarsı óz narazılıǵın bildirgen 4500 ge jaqın puqara, atap aytqanda, siyasatshılar, insan huqıqları qorǵawshıları, jurnalistler, oqıtıwshılar qamaqqa alınǵan.
Tábiyatı
Myanma — tiykarınan, tawlı mámleket. Eń biyik noqatı 5881 m (Khaqaborazi tawı). Shıǵısında Shan tawlıǵı jáne onıń teńiz jaǵasına shekem sozılǵan dizbekleri, batısında Rakxayn (Arakan-Yoma), Patkay hám basqa dizbekler bar. Tawlardıń jeri kembriyǵa shekem payda bolǵan kristallı hám shógindi jınıslardan quralǵan. Iravadi tegisligi qurǵaqlıq, dárya, kól hám teńiz jatqızıqları qaplaǵan depressiyadan ibarat. Áhmiyetli qazılma baylıqları: neft, qalay, volfram, gúmis, mıs, qımbat bahalı taslar, qorǵasın hám ruwx, tábiyiy gaz hám basqalar. Íqlımı ıssı, ózgeriwsheń ızǵar ıqlım. Eń ıssı ayı — apreldiń ortasha temperaturası 30-32°, yanvardiki 13-15° tan (arqada) 20-25° qa shekem (qublada); tawlardıń samalǵa qarsı janbawırlarına 6000-6500 mm ge shekem jawın túsedi. Jawın kóp ayları iyun-oktyabr mart hám aprel eń qurǵaq hám ıssı aylar bolıp tabıladı. Dáryaları musson jawınları máwsiminde tolıp aǵadı. Hár jılı tasqınlar bolıp turadı. Eń úlken dáryaları — Iravadi, Saluin. Kól kem, eń iri ko'li — Inle. Tawlı orınlardıń quramında azıq elementleri kem bolǵan orman topıraqları, sarı-gúńgirt hám qızıl topıraqlar tarqalǵan. Qurǵaq oraylıq wálayatlarda juwılǵan qızıl-qońır topıraqlar, savanna topıraqları, sonıń menen birge, qońır topıraqlar kóbirek ushıraydı.
Aymaǵınıń 60% i orman. Tawlardıń jawın kóp jawatuǵın tómen regionlarında mudam jasıl tropikalıq ormanlar (palma, bambuk, kesten, sárwi, qaraǵay hám basqalar), joqarıraqta emen, 1200 m den baslap iyne japıraqlı ormanlar, putalıqlar, otlaqlar, tegisliklerde japıraq taslaytuǵın tropikalıq ormanlar, ayırım orınlarda tik terekli ormanları, savannalar, dárya deltaları hám de jaǵasında mangra putaqshaları bar. Haywanlardan meshin, buǵı, tapir, dikobraz, pantera, mangusta, jolbarıs, porsıq, pil hám ayıwlar jasaydı. Hártúrli qus, jer bawırlawshılar hám balıq kóp.
Xalqı
Myanma — kóp milletli mámleket. Onda 76 ǵa jaqın millet hám elat bar. Myanma (birmalıqlar), karen, shan, shın, kachin, mon hám basqa xalıqlar da jasaydı. Hindler, qıtaylar, evropalıqlar (tiykarınan, inglisler) da bar. Xalıq tegis emes jaylasqan. Rásmiy tili — myanma tili. Dinge sıyınıwshıları, tiykarınan, buddaviyler (70%), hindu hám xristian jámáátleri de bar. Iri qalaları: Yangon, Mandalay, Molamyan. Musulmanlardı 2017-jılda qırıp atıp jabayı túrde óltirgen
Tariyxı
Myanmadaǵı eń áyyemgi arxeologiya estelikleri tómen paleolit dáwirine tiyisli bolıp tabıladı. Neolit dáwirinde házirgi mon xalıqınıń áwladları — monkxmerlar qáwimi jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta arqadan tibetbirma qáwimleri kelip jayǵasqan. Eramızdıń baslarınan bul jerde qala mámleketler payda bola basladı (Arakan, Shrikshetra, Ramanadas hám basqalar). VII-IX ásirlerde Iravadi oypatlıǵına. Qıtaydıń arqa-batısı hám qubla-batısınan házirgi myanmalıqlardıń áwladları kóship kelgen. Myanmalar IX- XII ásirlerden bir pútkil xalıq retinde qáliplesip basladı. XI-XIII ásirlerde Myanma aymaǵında Pagan mámleketi bar bolıp, budda dini payda boldı. Arxeologiya qazılmaları hám tariyxıy dereklerdiń gúwalıq beriwine qaraǵanda, Pagan mámleketinde dıyqanshılıq, ónermentshilik, diniy ádebiyat, muzıka, poeziya, zergerlik kórkem óneri, arxitektorlıq rawajlanǵan. XIII ásir aqırına kelip, Pagan mámleketi degradaciyaǵa ushırap basladı. Ishki qarama-qarsılıqlar, óz-ara daw hám sawashlar, monǵollar shabıwılı Pagan daǵdarısın tezlestirdi. Myanma taǵı mayda mámleketlerge bólinip ketti. XIV-XVII ásirlerde tarqaq mámleketler ortasında gúres kúsheyip, nátiyjede Ava mámleketi basqa mámleketler ústinen jeńimpaz shıqtı. XVI ásirden Myanmada evropalıq (portugal, golland, inglis) sawdagerler hám reformashılar payda boldı.
XVIII ásir 2-yarımında joqarı Myanmada Konbaunlar mámleketi payda boldı. Ol qońsılas mayda mámleketlerdi ózine boysındırdı. Konbaunlar mámleketinde bóliniw tamamlanıldı. Barlıq jerdiń mámleket múlkine aylanıwı oraylasqan hákimiyattıń tiykarǵı materiallıq negizi bolıp qaldı. Konbaunlar mámleketi Vetnamdaǵı eń kúshli mámleketke aylandı. 1785-jılda Arakan, XIX ásir 1-yarımında Manipur hám Assam Myanmaǵa qosıp alındı. Bul dáwirde mádeniyat, kórkem óner hám ádebiyat rawajlandı. Saltanatlı saray hám saraylar, sháwketli budda ibadatxanaları qurıldı, birinshi teatr, baspaxana dúzildi. XIX ásirden inglis kolonizatorları Myanmanı basıp alıwǵa kiristi. 1824-jıl 5-martta Angliyanıń Ost-Hindstan kompaniyası Myanmaǵa qarsı urıs basladı. Arakan, Tensarim wálayatların basıp aldı. Pekin inglisler qattı qarsılıqqa dus kelip, urıstı dawam ettire almadı. 1852-jıl mámlekette mon, shan hám karen xalıqları qozǵalań kóterdi. Sol waqıtta Ost-Hindstan kompaniyası Myanmanıń Pegu wálayatın iyeledi. 1885-jıl inglisler ǵárezsiz Ava mámleketin jeńip, pútkil Myanmanı óz koloniyasına aylandırdı jáne onı Britaniya Hindstanı quramına qosıp aldı. Kolonizatorlar barlıq zúráátli jerlerdi tartıp alıp, milliy baylıqlardı taladı. Buǵan juwap retinde milliy azatlıq háreketi háwij aldı. 1920-jıl studentlerdiń Yangondaǵı birinshi qozǵalańı Myanmalardıń milliy azatlıq háreketi rawajlanıwına túrtki boldı. 1930-32-jıllarda kolonizatorlar hám jergilikli húkimdarlarǵa qarsı úlken qozǵalańlar bolıp ótti. Milliy azatlıq háreketi 30-jıllardıń 2-yarımında pútkil mámleketke jayıldı.
Kolonizatorlar xalıq qozǵalańların toqtatıw maqsetinde Myanmanı Britaniya Hindstanı quramınan ajırattı (1937). Lekin bul ilaj milliy azatlıq háreketiniń rawajlanıwına tosqınlıq qıla almadı. 1942-jılda Myanmanı Yaponiya basıp aldı. Myanma xalqı yapon bosqınshılarına qarsı gúresti. 1944-jılda Myanma xalqınıń milliy qaharmanı Aun San Xalıq azatlıǵı antifashist ligasın dúzdi. Aun San hám Ne Vin basshılıǵındaǵı Milliy armiya hám xalıq láshkerleri shabıwılshılarǵa qarsı qurallı kóterilis kóterdi. Yaponlar mámleketten quwıp shıǵarıldı (1945). Angliyalıq kolonizatorlar Myanma húkimeti basshılarına qarsı qaslıq shólkemlestirip, Aun San jáne onıń bir neshe áskeriy xızmette bir sapta bolǵanların óltirdi (1947). Soǵan qaramay, patriotlar ishki hám sırtqı reakciyaǵa qarsı gúresti jáne de kúsheytti. Aqır-aqıbette, Angliya Myanma milliy ǵárezsizligin tán alıwǵa májbúr boldı hám shólkemlestiriw jıynalısın ótkeriwge razılıq berdi (1947-jıl yanvar). 12-fevralda Myanmadaǵı túrli xalıqlar wákilleri Panlone konferenciyasında ǵárezsiz mámleket — Birma Awqamın dúziw tuwrısında kelisip aldı (1989-jılǵa shekem mámleket sol at penen ataldı).
1947-jıl 24-sentyabrde bolıp ótken shólkemlestiriw jıynalısı Myanma Konstituciyasın qabılladı. 17-oktyabrde qol qoyılǵan shártnamaǵa qaray, Myanma Britaniya imperiyasınan shıqtı. 1948-jıl 4-yanvarda rásmiy túrde ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Ol Nu basshılıǵında húkimet dúzildi. 1962-jılda bir gruppa oficerler mámleket awdarıspaǵım ótkerdi. Húkimet general Ne Vin basshılıǵındaǵı Revolyuciyalıq keńes qolına ótti. 1988-jıl mart-avgust aylarındaǵı ǵalabalıq xalıq qozǵalańları nátiyjesinde Ne Vin jáne onıń tárepdarları napaqaǵa shıqtı. Sol jıl 18-sentyabrde áskeriy tónkerilis bolıp, húkimet Nızamlılıq hám tártipti qayta tiklew Mámleket keńesi qolına ótti. 1992-jıldan keńeske basshılıq etip kiyatırǵan general Tan Shve mámlekette parlament saylawı ótkerilgennen keyin hákimiyattı puqara húkimeti qolına tapsırıwın bildirgen. Myanma —1948-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetleri 2001-jıl fevralda ornatılǵan. Milliy bayramı — 4-yanvar — Ǵárezsizlik kúni (1948).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
Xalıq azatlıǵı antifashist ligası, 1945-47 -jıllarda kolonizatorlarǵa qarsı xalıq gúresine basshılıq etken, 1988-jılda qaytadan dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1988-jılda dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1988-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya ushın milliy liga, 1988-jılda dúzilgen; Milliy birlik partiyası, 1962-jılda dúzilgen, 1988-jılǵa shekem Birma socialistlik programması partiyası dep atalǵan. Dıyqanlar birligi shólkemi kásiplik awqamı, 1969-jılda dúzilgen Oraylıq xalıq diyqanlar keńesi negizinde 1977-jılda dúzilgen; Jumısshılar birligi shólkemi kásiplik birlespesi, 1977-jılda dúzilgen; Myanma kásiplik awqamları federaciyası, 1988-jılda tiykar salınǵan.
Xojalıǵı hám sanaatı
Myanma — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi E,7s, sanaattıń úlesi — 8,7%. Áyyemnen salı jetistiriw menen ataqlı (jılına 13 mln. tonna). Xalıqtıń 2/3 bóliminen kóbi awıl xojalıǵında bánt. Awıl xojalıǵı Myanma ekonomikasınıń negizi bolıp tabıladı. Salıshılıq, tiykarınan, Myanma qublada rawajlanǵan. Biyday, tarı, mákke, jer ǵoza, kunjut, sobıqlı eginler de jetilistiriledi. Baǵlar (citrus miyweler, banan, ananas, mango), palız eginleri, shay plantaciyaları, qumshekerqamıs, temeki, ǵoza da ádewir maydandı iyeleydi. Ayırım awıl xojalıǵı eginlerinen 2-3 ret ónim alınadı. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, qus baǵıladı. Qaramal hám pillerden ormanlarda aǵash tasıwda paydalanıladı. Ishki suw háwizleri hám teńizde balıq awlanadı. Ormanlarda qımbat bahalı (ásirese, tik hám kauchuk) terekler kóp.
Sanaatında kán rudası, neft qazıp alıw, energetika, azıq-túlik hám toqımashılıq tarmaqları tiykarǵı orın aladı. Qorǵasın ruwx kombinatı, neftti qayta islew hám metallurgiya zavodları bar. Jılına ortasha 3 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Iravadi dáryasınıń joqarı aǵımı, Rakxayn (Arakan) dizbegi, Pegu tawları, Shan platosınıń batıs hám qubla bólimlerinde aǵash tayarlanadı. Teńiz portları hám aǵash aǵızılatuǵın dárya boyında taxta tiliw hám aǵashsazlıq kárxanaları qurılǵan. Neft, tábiyiy gaz, gúmis, qalayı, rux, mıs, qorǵasın hám qımbat bahalı tas qazıp alınadı. Tiykarǵı salı aqlaw orayları: Yangon, Basseyn, Pegu, Xintada, Molamyan. Toqımashılıq sanaatı Yangon, Inseyn hám Meytxiladaǵı mámleket hám menshikli kárxanalardan ibarat bolıp, olarda shayı hám sabaq gezleme,
qapqanar, neylon gezlemeler islep shıǵarıladı. Kemasazlıq, avtomobil hám traktor jıynaw, cement hám sabın zavodları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Mámleketke shetten mashina hám ásbap -úskeneler, ıqtıyat bólimler, shiyki ónim hám materiallar, tógin, azıq-túlik keltiriledi. Teńiz hám awıl xojalıǵı ónimleri, aǵashtaxta, reńli metallar, qımbat bahalı taslar eksport etiledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Qıtay, Tailand, Singapur, Hindstan, Yaponiya, Gonkong, Malayziya hám Evropa jámiyetshiligi mámleketleri. Pul birligi — kyat (jergilikli atı — chja).
Transportı
Temirjollar uzınlıǵı 3,1 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 23,5 mıń km. Dárya hám teńizlerde keme qatnaydı. Eń kóp júk Iravadi dáryasında tasıladı. Yangon —Tuante, Pegu — Sitaun kanallarında da keme qatnaydı. Tiykarǵı portları: Yangon, Basseyn, Molamyan, Situe. Paytaxtında xalıqaralıq aeroport bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi
Myanmada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Jergiliklileri: "Botataun" ("Aldıńǵı", Myanma tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1958-jıldan), "Gardian" ("Qorıqshı", inglis tilindegi aylıq gazeta, 1953-jıldan), "Myanma Alin" ("Jańa Myanma nurı", inglis hám Myanma tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1963-jıldan), "Dochaunda" ("Biziń student", Myanma tilindegi jaslar aylıq jurnalı), "Myavadi" (orın atı, Myanma tilindegi kórkem-ádebiy jurnal, 1952-jıldan), " Pati-yeyya" ("Partiya turmısı", Myanma tilindegi aylıq jurnal, 1964-jıldan). Myanma informaciya agentligi (MNA) húkimet xızmeti bolıp, 1963-jılda dúzilgen. Myanma radio hám televiziyalıq xızmet 1946-jılda dúzilgen. Televidenie (reńli) 1980-jıldan isley baslaǵan.
Ádebiyatı
Eramızdıń baslarına tiyisli palma japıraqları, taslarǵa pitilgen poeziyalıq hám prozalıq jazıwlar Myanmanıń áyyemgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrlerinen belgi beredi. Myanma ádebiyatınıń payda bolıwı hám qáliplesiwi IX-XIII ásirlerge tuwrı keledi. XIV-XVI ásirlerde Myanma eski poeziyası rawajlandı. Shin Maxatilavunta, Shin Maharatatara, Shin Oun Noudiń diniy dástanlarında sol dáwir turmısı, tábiyat gózzallıǵı sáwlelendirilgen. Navadeyja, Natshinnaun, Taunbila Sxayado (XVI-XVII ásirler) poeziyalıq formalardı (mogun, pou, echxin hám taǵı basqalar) rawajlandırdı. XVIII ásirdiń 2-yarımı hám XIX ásirde eski poeziya dástúrlerin dawam ettirgen U Toy, Levetoundara sıyaqlılar poeziyada nátiyjeli dóretiwshilik etti. XVIII ásirde pali, sanskrit, hindi tillerinen awdarmalar etildi. XVIII ásir aqırında milliy dramalar dańq shıǵardı. Shayır, áskeriy basshı U. Sa Tailand eposı hám xalıq ráwiyatları tiykarında dramalar jazdı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Myanma ádebiyatında Jeyms Xla Jo, Ol Ji, U Lat sıyaqlı jazıwshılar jańa roman janrın rawajlandırdı. Házirgi zaman romanlarınıń payda bolıwı Pi Mou Nin atı menen baylanıslı ("Keshki quyash"). Max Sxvey romanlarında ("Anamız") sociallıq temalar sáwlelendirilgen.
XX ásirdiń 1-yarımı ádebiyatında xalıqtıń kolonizatorlıq zulımına qarsı azatlıq gúresi kórsetilgen. Patriotlıq háreketi shólkemlestiriwshilerinen biri jazıwshı Takin Kodo Xmayn bolıp tabıladı. U Ba Chxou, U Yan Aun sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshiliginde jámiyet ómiriniń túrli tárepleri ashıp berilgen. Kóp jazıwshılar buddizmdi agitaciya etti. Myanma ǵárezsizlikke eriskennen soń (1948), jazıwshılar ádebiyattı jańa ideya hám tema menen bayıttı (Dagoun Taya, Tin Mou). Túrli áwladqa tiyisli jazıwshılar (Ma Ma Le, Aun Lin hám taǵı basqalar) jáhán ádebiyatı tájiriybesi hám Myanma prozasınıń eń jaqsı dástúrleri negizinde kórkem formalardı jetilistirdi, áhmiyetli sociallıq, etikalıq-turmıslıq mashqalalardi kóterip shıqtı. Ádebiyatta patriotlıq, tınıshlıq ushın gúres, jańa jámiyet qurıw sıyaqlı jetekshi temalar keń orın alǵan.
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri
Taton, Pi sıyaqlı áyyemgi qalalardaǵı arxeologiyalıq qazıwlar nátiyjesinde tabılgan Budda ibadatxanalarınıń qaldıqları hám bronza buyımlarında hind arxitekturası hám de kórkem óneriniń tásiri kózge taslanadı. Pagan hám basqa qalalarda orta ásirlerge tiyisli kóplegen kórkem óner hám arxitekturalıq estelikleri saqlanǵan. Ananda (1090), Dhamayand (1160), Tabinyu (1144) ibadatxanaları qurılǵan. Estelikler záwlim, quramalı oylandıratuǵın bezewlerge bay bolıp bezetilgen. Pagandaǵı ibadatxanalar janında áyyemgi kitaplar saqlanatuǵın kitapxana (tayk) lar bolǵan. Bulardan eń ataqlısı Pitakatteyk bolıp tabıladı (1508). Keyingi dáwirde qurılǵan ımaratlardıń arxitekturalıq dúzilisinde orta ásir ımaratlarına salıstırǵanda jańalıq joq, tek kóleminiń úlkenligi menen parıqlanadı. Olar áyyemgi stupalar janına qurılǵan. Mısalı, Yangondaǵı Shuedagoun stupası óziniń ziynetli bezewleri, úlkenligi menen ataqlı. Bul Aziyadaǵı eń biyik (107 m) hám úlken (70000 m²) imaratlardan biri. Ol qanatlı arıslanlar, kóp baslı jılanlar súwreti menen bezetilgen. Aǵash bezewler ústine altın suwı juwırtırılǵan. Keyingi jıllarda milliy hám sırt elli arxitektorlardıń joybarları tiykarında zamanagóy imaratlar qurıldı. Myanma músinshiligi (tiykarınan, Budda háykelleri) nde gózzallıq hám náziklik kózge taslanadı. Házirgi zaman súwretlew kórkem óneri, ásirese, súwretshiliginde milliylikke itibar berilgen (súwretshi U. Kin Maun, músinshi U Xan Tin hám basqalar). Myanma xalıq ámeliy kórkem ónerinde naǵıs oymashılıǵı, kesteshilik hám basqalar ataqlı.
Muzıkası
Muzıkası teatr hám oyınlar menen baylanıslı. Onıń dáregi áyyemgi diniy dástúrlerge barıp taqaladı. Buddaviylikten birtalay aldın (IX ásir) asbap muzıka qáliplesken. Pagan mámleketi (XI-XIII ásirler) dáwirinde joqarı rawajlanıwı diniy pagoda (saray) diywallarındaǵı súwretlerde ayaq oyınshılar menen sázendeler kórinisinde súwretlengen. Qıtay jılnamalarında bolsa qosıq hám oyınlar menen muzıka ásbaplarınıń súwreti hám xarakteristikası berilgen. Keń tarqalǵan Myanma orkestri — saynvayn 1538-jılda payda bolǵan; dawıs qatarı boyınsha dáp ortasına terip ildirilgen 21 baraban (patsayi), tayaqsha menen urıp shalınatuǵın 18 gong, sırnay tárizli xne, úlken-kishi ziller (lingvin hám kxekvin), 13 eshma jipek tar ornatılǵan qayıq formasındaǵı arfa — saun, krokodil formasındaǵı 3 tarlı shertpe — tounlounsaun, buǵa formasındaǵı potauku, shań formasındaǵı pattala, túrli-túrli qońırawlar, tartarak sıyaqlı ásbaplar. Qosıqshı ayaq oyınshılar áyyemde kóbirek jawınger namalardı atqarǵan. Keyingi waqıtta zamanagóy professional muzıka kórkem óneri rawajlana basladı. Yangon hám Mandalay qalalarında mámleket muzıka hám drama mektepleri ashılǵan. Bul jerde eski Myanma hám evropasha muzıkalıq dástúrler úyrenilip, dóretiwshilik rawajlanbaqta.
Teatrı
Myanmada teatr tamashaları ázelden diniy dástúr hám xalıq bayramlarınıń strukturalıq bólimi bolǵan. Xalıq seyilleri hám intermediya formaları diniy úrp-ádetler hám miynet processlerinen kelip shıqqan. Teatr haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmat XI ásirge tiyisli. Sol dáwirde qosıq hám ayaq oyın qatnasıwındaǵı muzıkalıq intermediya, pantomima úrp-ádet bolǵan. Dábdebeli diniy tamashalarǵa az-azdan satiralıq saxnalar kirgizile baslaǵan. XV ásirde ertek hám diniy ráwiyatlardı janlandırıwshı "nibatking" (misteriya), XVI ásirde quwırshaq teatrı, XVIII ásir aqırında saray teatrı payda boldı, jańa janr — "pyaza" qáliplesti. Xalıq teatrında saxna, perde hám dekoraciyalar bolmaydı, tamashagóyler mardan ústinde yamasa jerde otıradı, baylar tamashanı tóbeden kóretuǵın edi. Aktyorlardıń lipaslarına ayrıqsha itibar beriledi: korol, mulozim, xristian monax hám basqalardıń kiyimi qollanbadaǵı sıyaqlı bolıwı shárt edi. Teatrǵa Qıtay hám Hindstan kórkem óneriniń tásiri kúshli bolǵan. XIX ásir aqırında Yangonda birinshi turaqlı teatr imaratı qurıldı. Myanma ǵárezsizlikke eriskennen keyin, barlıq iri qalalarda kóshpeli teatrlar, awıllıq jerlerde háwesker xalıq teatrları dúzildi. Aktyorlar mámleket muzıka hám drama mekteplerinde tayarlanadı.
Kinosı
1918-jılda súwretxana iyesi U On Maun "Byorma film kompaniya" firmasın dúzip, "Muhabbat hám sharap" filmin súwretke aldı (1920). 20-jıllarda Yangonda bir neshe kinokompaniyalar payda boldı, olar Budda ráwiyatları temasındaǵı kartinalar, melodrama hám komediyalar, hádiyse filmler shıǵardı. 1932-jılda birinshi dawıslı film — "Pul satılmaydı" (rejissyorı D. Natshin) súwretke alındı. Ekinshi jáhán urısınan aldınǵı filmlerde inglis kolonizatorlarına qarsı gúres sezimi ayqın sáwlelendi. Ekinshi jáhán urısı hám yapon okkupaciyası dáwirindegi wayranshılıq, ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındaǵı ishki qurallı waqıyalar aqıbetinde kino islep shıǵarıw jaqsı rawajlanbadı. 60-jıllarda menshikli kinostudiyalar óniminde kewilashar filmler ústemlik etti. 1966-jılda mámleket kinokompaniyası "Súyikli úlke" kórkem filmin jarattı. Keyingi jıllarda ekranǵa shıǵarılǵan lentalar arasında "Dáwirdiń zeyli" (rejissyorı Maun Mo Min), "Júrek tilge kirdi" (rejissyorı Tu Kxa), "Muhabbat shámeni" (rejissyorı Yey Van Maun Ji), "Sen menen maqtanaman" (rejissyorı U Pxo Xan), "Boljaw" (rejissyorı Pan Ta Tin) sıyaqlı kórkem filmler itibarǵa ılayıq. Myanmada jılına 30 dan zıyat kórkem film islep shıǵarıladı.
Derekler
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
