Benin Respublikası (francuzsha: République du Bénin) (1975-jılǵa shekem Dagomeya) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. Atlantika okeanınıń Gvineya qoltıǵı jaǵasında jaylasqan. Basqarıw tárepten 6 wálayatqa bólinedi. Maydanı 112,6 mıń km2. Xalqı 9,598,787 adam (2012). Paytaxtı Porto-Novo qalası. (prezident hám húkimet rezidenciyası Kotonu qalasında).
Benin - respublika. Ámeldegi Konstituciya 1990-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident, ol 5 jıl múddetke saylanadı, taǵı bir múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet - bir palatalı parlament - Millet jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.
Benin jaǵaları az bóleklengen. Jaǵa boyında teńizden ajıralıp payda bolǵan bir qansha sayız kóller bar. Benin maydanınıń kóp bólegi - 500 m biyiklikke shekem bolǵan plato. Eń biyik jayı - 635 m (arqa-batıstaǵı Atakora dizbeginde). Qublada keńligi 50-100 km bolǵan jaǵa boyı oypatlıǵı bar. Mineral baylıqları jaqsı úyrenilmegen. Neft, temir rudası, altın, almaz kánleri bar. Íqlımı - ekvatorial ıqlım. Yanvarda ortasha temperatura 24°C, iyulda 30°C. Jılına 1000-2000 mm jawın jawadı. Tiykarǵı dáryası - Veme, tómen aǵımı keme reysine jaramlı. Qızǵısh laterit topıraqlar kóp. Ósimlikleri tiykarınan biyik boylı otlar ósetuǵın savannalardan, jaǵa boyı turaqlı jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı tropikalıq ormanlardan ibarat bolıp, ol mámleket aymaǵınıń 20% in iyeleydi. Savannalarda nosorog, qaplan, sırtlan hám basqalar bar.
Beninde tiykarınan fon, maxe, aja, ivi, aizo, filopi, fulbe, somba, bariba sıyaqlı etnikalıq topardaǵı xalıqlar jasaydı. Tiykarǵı etnikalıq topar fon yamasa dayo meyanlar bolıp, olar barlıq xalıqtıń 25% in quraydı hám mámleket qublasında jasaydı. Qalalarda evropalıqlar (tiykarınan, francuzlar), siriyalıqlar, livanlıqlar hám basqalar ushıraydı. Rásmiy tili - francuz tili. Xalıqtıń 70% i jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı; 15% xristianlar, 13% musulmanlar. Eń úlken qalaları: Kotonu, Porto-Novo, Abomey.
Dagomeya Korolligi XVII ásirden XIX ásir baslarına shekem Arqa Beninde húkim súrdi hám evropalıqlar menen qul sawdası sebepli úlken dáramat alıp turdı. 1851-jılda francuzlar korollik penen sawda shártnamasın dúzdi hám áste-aqırın Dagomeya ústinen qadaǵalaw ornattı. 1890-1893-jıllarda Franciya bul aymaqtı basıp aldı. 1904-jılda Dagomeya Franciya Batıs Afrikası quramına kirgizildi. Mámleket xalqınıń kolonizatorlarǵa qarsı turaqlı gúresi nátiyjesinde ol 1958-jılda Franciya Jámiyetshiligi quramında avtonomiyaǵa iye boldı. 1960-jılda tolıq ǵárezsizlikke eristi hám Dagomeya Respublikası dep at berildi. Mámlekette etnikalıq toparlardıń kópligi hádden tıs siyasiy turaqsızlıqqa alıp keldi, nátiyjede puqara hám áskeriy húkimetler tez-tez almasıp turdı. 1970-jıldaǵı saylaw nátiyjesinde mámleket arqa hám qubla wákillerinen ibarat prezidentlik keńesi saylandı. Biraq, 1972-jıldaǵı áskeriy tónkerilis nátiyjesinde revolyuciyalıq áskeriy keńes dúzildi. Bul keńes marksizmleninizm ideologiyasına ámel etip, socialistlik joldan barıwın járiyaladı. 1975-jılda mámleket Benin Xalıq Respublikası dep atala basladı. 1977-jılǵı Konstituciyasına qaray 1979-jılda Revolyuciyalıq áskeriy keńes tarqatıp jiberildi hám saylaw ótkerildi. Mámleket 1990-jıldan baslap Benin Respublikası dep atalatuǵın boldı. 1996-jılda kóp partiyalılıq tiykarında prezident saylandı. Benin 1960-jıldan - BMSh aǵzası. 1992-jıl 14-yanvarda Ózbekstan Respublikasınıń suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı 1-avgust - Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1960).
"Beninniń oyanıwı" partiyası (1990), Demokratiya hám rawajlanıw ushın milliy awqam partiyası, "Ulıwma jumısımız" partiyası, Demokratiyalıq jańalanıw partiyası (1990), Social-demokratiyalıq partiya. Demokratiya hám milliy birlik ushın awqam partiyası, Jańalanıw hám rawajlanıw ushın háreket iskerlik tarawı partiyası (1990). Kásiplik awqamları: Benin miynetkeshleri kásiplik awqamları milliy birlespesi, Ǵárezsiz kásiplik awqamları orayı.
Benin - agrar mámleket. Awıl xojalıǵında paxta jetistiriwge qánigelesken (jılına 70 mıń tonna). Palma, temeki, mákke, salı, tarı, yams, jer ǵoza, sobıqlılar, banan, mango jetistiriledi. Jaylaw shárwashılıǵı jaqsı rawajlanǵan: qaramal, qoy, eshki hám de qus baǵıladı. Balıq awlanadı. Ormanlarında qımbat bahalı aǵash tayarlanadı.
Sanaatı hálsiz. Onıń jalpı milliy ónimdegi úlesi 9% ke de jetpeydi. Mámlekette tiykarınan awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleytuǵın kárxanalar bar. Pobe, Kotonu hám basqa qalalarda palma mayı zavodları, Porto-Novo hám Kotonu qasında sabın zavodları, sonıń menen birge túrli orınlarda paxta tazalaw zavodları, toqımashılıq fabrikaları, shet ellerde tayarlanǵan detallardan avtomobil jıynaw kárxanaları, cement hám elektr lampa zavodları, qurılıs materialları kárxanası bar. 45 mln. kvt/saat elektr energiyasın islep shıǵaradı. Ónermentshilik rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayları: Kotonu, Porto-Novo, Paraku.
Temirjollar (uzınlıǵı 578 km), avtomobil jolları (uzınlıǵı 8,4 mıń km), atap aytqanda qattı qatlamlı jollar bar. Kotonuda teńiz portı hám xalıqaralıq aeroport bar. Beninnen shetke paxta, palma mayı, temeki shıǵarıladı. Shetten túrli mashina hám ásbap-úskeneler, keń tutınıw buyımları, azıq-awqat, toqımashılıq hám neft ónimleri keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Franciya, AQSh, Germaniya. Pul birligi - Afrika franki.
1972-jıl Beninde májburiy biypul baslanǵısh tálim engizildi. Joqarı tálimdi Kotonu universiteti (1970-jıl dúzilgen) hám shet ellerde aladı. Bir qansha ilimiy izertlew institutları, Porto-Novoda Milliy kitapxana, Kotonuda universitet kitapxanası hám muzey, Abomeyda tariyxıy muzey bar.
"Benin Press enformason" - Benin press agentliginiń háptelik byulleteni, "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Benin" jurnal, "Krua dyu Benin", "Gazet dyu Golf", "Nason" ("Millet"), "Travayer" ("Miynetkesh") gazetaları baspa etiledi. Benin Press húkimet informaciya agentligi (1973-jıldan), Benin radioesittiriw hám telekórsetiw húkimet basqarması (1975-jıldan) bar.
Beninde jasawshı xalıqlar bay hám túrli reńli awızeki dóretpe úlgilerin jaratqan. Fon xalıqlarınıń awızeki dóretiwshiligi anaǵurlım jaqsı úyrenilgen. Onda ertekler, naqıl hám maqallar menen bir qatarda Benin mámleketi tariyxın sáwlelendiriwshi ańızlar úlken orın aladı. Zamanagóy ádebiyat francuz tilinde XX ásir 30-jıllarında qáliplesti. P. Xazumeniń „Dogisimi“ tariyxıy romanı (1937, Franciya akademiyasınıń sıylıǵı), M. Kenumnıń „Mámlekettegi jaǵday“ (1938), „Úsh afrika ańızı“ hám basqa dóretpeleri jaratıldı. Milliy azatlıq háreketi jıllarında A. Tevoyojrdiń „Ashıwlı Afrika“ (1958), O. Beli Kenumniń „Máńgi duzaq“ (1960), P. Joakinniń „Negr gúrriń etedi“ (1954) toplamı hám basqa dóretpeler jaratıldı. Ǵárezsizlikke erisilgennen sońǵı dáwirde poeziya jetekshi orın aldı. P. Joakin, R. Xazume („Afrika gúlleri“ qosıq toplamı, 1966) dańq shıǵardı. R. Dogbeniń „Mono suwları“ (1963), „Jazaǵa tartılǵanlar jaǵası“ (1964) dóretpelerinde patriotlıq, adamgershilik, urısqa jerkenish ideyaları qálemge alınǵan. Dramaturgiya rawajlana basladı. J. Pliydiń „Kondo Akula“ tariyxıy draması (1966) francuz kolonizatorlarına qarsı gúreske baǵıshlanǵan. Sociallıq illetler (paraxorlıq, byurokratlıq) di áshkara etiwshi „Jeke xatker“ komediyası (1973) nda Batıs Afrika dramaturgiyası ushın jańa „islep shıǵarıw“ kelispewshiligi súwretlengen. Etikalıq-diniy máselelerine tiyisli „Baxıttıń qolǵa kirgiziliwi“ essesi (1982), „Aslam shimpanze“ gúrrińler toplamı (1977) da onıń qálemine tiyisli. 1980-jılda Benin poeziyası antalogiyası baspa etildi.
Benindegi turar jaylar tuwrı múyeshli yamasa sheńber formasında ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan qurılǵan, tóbesi topan yamasa ǵawısh penen qurılmalı etip jabılǵan. Saray hám ıbadatxanalar da sol tárizde, biraq úlkenlew etip qurılǵan. Awıl hám qalashalardaǵı jaylar tártipsiz jaylasqan. Keyingi 10 jıllıqlarda Benin paytaxtı - Porto-Novoda jańa jasıllandırılǵan shah kósheler qurıldı, ayırım jámiyetlik ımaratları, 1 hám 2 qabatlı turar jaylar qurıldı. Olardı qurıwda dástúriy arxitekturalıq formalardan, naǵıslar hám aǵash háykellerden paydalanılǵan. Bay hám ayrıqsha kórkem ónermentshilik áyyemnen joqarı dárejede bolǵan: gúlalshılıq, quyıwshılıq, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, pıl súyeginen túrli buyımlar soǵıw, kesteshilik, gezlemege naǵıs hám gúl salıw kórkem óneri ázelden rawajlanǵan. Mum modellerge bronza hám gúmisten adamlar hám de jániwarlardıń súwretleri, ań tábiyat kórinislerin túsiriw dástúr bolǵan. Benin teatr kórkem ónerine diniy úrp-ádetler hám máresimler, mimikalıq belgiler (paitomimalar) hám qalasına tiykar bolǵan. XX ásirde háwesker dógerekleri pyesalardı saxnalastıra basladı. Drama hám opera teatrları dúzildi.
Tiykarǵı maqala: Benin aymaqlıq bóliniwi
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
