ქიოსემ სულთანი

ქიოსემ სულთანი ასევე ცნობილია, როგორც მაჰფეიქერი^[1] (თურქ. Mâh-Peyker Kösem; დ. 1590 — გ. 2 სექტემბერი 1651) — ოსმალეთის სულთნის, აჰმედ I-ის ცოლი და სულთან მურად IV-ის და იბრაჰიმ I-ის დედა. შვილების მმართველობის დროს იყო ვალიდე სულთანი. მაჰფეიქერ ქოსემ სულთანი ითვლება ოსმალეთის იმპერიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფიგურად.^[2] იმპერიას პირადად მართავდა 1623-1632 და 1640-1651 წლებში. სიკვდილის შემდეგ მოიხსნენებდნენ როგორც „ვალიდე-ი მექთულეთ“ (მოკლული დედათ) და „ვალიდე-ი შეჰიდეთ“ (წამებული დედათ).^[3]

მაჰფეიქერ ქიოსემ სულთანი
Mah-Peyker kösem sultan
ჰასეკი სულთანი
მმართ. დასაწყისი:	8 მარტი, 1605
მმართ. დასასრული:	22 ნოემბერი, 1617
წინამორბედი:	მაჰფირუზ ჰატიჯე სულთანი
მემკვიდრე:	აიშე სულთანი
1. ვალიდე სულთანი 2. დიდი ვალიდე სულთანი
მმართ. დასაწყისი:	10 სექტემბერი, 1623 8 აგვისტო, 1648
მმართ. დასასრული:	1. აგვისტო, 1648 2 სექტემბერი, 1651
წინამორბედი:	ჰალიმე სულთანი
მემკვიდრე:	თურჰან ჰატიჯე სულთანი
ქალთა სალთანატის წარმომადგენელი
მმართ. დასაწყისი:	1. იანვარი, 1610 2. 10 სექტემბერი, 1623 3. 8 აგვისტო, 1648
მმართ. დასასრული:	1. 22 ნოემბერი, 1617 2. დეკემბერი, 1647 3. 2 სექტემბერი, 1651
წინამორბედი:	საფიე სულთანი
მემკვიდრე:	თურჰან ჰატიჯე სულთანი
სულთნის ნაცვალი
მმართ. დასაწყისი:	10 სექტემბერი, 1623 9 თებერვალი, 1640 8 აგვისტო, 1648
მმართ. დასასრული:	20 მაისი, 1632 დეკემბერი, 1647 2 სექტემბერი, 1651
წინამორბედი:	ტიტული დაარსდა
მემკვიდრე:	თურჰან ჰატიჯე სულთანი
პირადი ცხოვრება
დაბ. თარიღი:	1590
დაბ. ადგილი:	ტინოსი, საბერძნეთი
გარდ. თარიღი:	2 სექტემბერი, 1651 (61 წლის)
გარდ. ადგილი:	სტამბოლი, ოსმალეთის იმპერია
მეუღლე:	აჰმედ I
შვილები:	მეჰმედი მურადი ქასიმი სულეიმანი იბრაჰიმი აიშე ფატმა გევერჰანი ჰანზადე ათიქე ჯემრე
სრული სახელი:	თურქ. Devletlü İsmetlü Haseki Mahpeyker Kösem Büyük valide sultan Aliyyetü'ş-şan Hazretleri
რელიგია:	ქრისტიანობა, მოგვიანებით მიიღო ისლამი
ეროვნება:	ბერძენი
ქიოსემ სულთანი ვიკისაწყობში

ადრეული ცხოვრება

ქიოსემი იყო ბერძნული წარმომავლობის.^[4] ტინოსის კუნძულზე მცხოვრები მღვდლის ქალიშვილი. მისი ნამდვილი სახელი იყო ანასტასია.^[5][6][7] იგი იყიდეს როგორც მონა და 15 წლის ასაკში გაგზავნეს კონსტანტინოპოლში, თოფქაფის სასახლეში, აჰმედ I-ის ჰარამხანაში. ჰარემში მოხვედრისა და ისლამის მიღების შემდეგ მას უწოდეს მაჰფეიქერი (მთვარის ფორმის), მოგვიანებით აჰმედმა მას ქიოსემი (წინამძღოლი) შეარქვა.^[8] 1605 წლის 8 მარტს დაიბადა აჰმედისა და ქიოსემის შვილი შეჰზადე მეჰმედი. ქოსემმა აჰმედს 10 შვილი — 5 ვაჟი და 5 ქალიშვილი გაუჩინა.

ჰასეკი სულთანი

ქიოსემ სულთნის მეუღლე, სულთან აჰმედ I

აჰმედ I-ის მმართველობის ადრეულ წლებში, ჰარემში იერარქიული წყობა შეიცვალა. საფიე სულთანი, აჰმედის ძლევამოსილი ბებია, რომელიც აგრძელებდა ჰარემის მმართველობას ,სულთნის ბრძანებით 1604 წლის იანვარში ძველ სასახლეში გააძევეს. ერთი წლის შემდეგ, 1605 წელს, ჰარემის მმართველი სულთნის დედა ჰანდან სულთანი მოულოდნელად გარდაიცვალა. ვალიდე სულთნის გარდაცვალებამ, ქოსემს ჰარემში ძალაუფლებისკენ გაუხსნა გზა. ცნობილია, რომ აჰმედ I-მა ქოსემზე იქორწინა, ქიოსემის, როგორც ჰასეკი სულთნის მთავარი საზრუნავი, მისი შეჰზადეების (უფლისწულების) დაცვა იყო. ასევე მას უდიდესი წვლილი მიუძღვის, აჰმედის ძმის, მუსტაფა I-ის შეწყალებაში. როგორც ჰასეკი სულთანი, ქიოსემი გასამრჯელოდ დღეში იღებდა 1000 აქჩეს. აჰმედის გარდაცვალების შემდეგ, ქოსემს შეეშინდა, რომ თუ ტახტზე სულთნის უფროსი ვაჟი, ოსმანი ავიდოდა, იგი ძმებს სიკვდილით დასჯიდა. ამიტომ ვარაუდობენ, რომ ქოსემმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა იმაში, რომ ტახტზე აჰმედ I-ის უმცროსი ძმა მუსტაფა ასულიყო.^[9] მუსტაფას ტახტზე ასვლის შემდეგ, ქიოსემი გააძევეს ძველ სასახლეში, სადაც ცხოვრობდა მუსტაფა I-ისა და ოსმან II-ის მმართველობის დროს.

ვალიდე სულთანი 1623-1640 წლებში

ქიოსემის მეორე ვაჟი, სულთან მურად IV

ქოსემმა ძალაუფლება დაიბრუნა,როდესაც მისი ვაჟი მურად IV ტახტზე ავიდა, 1623 წლის 10 სექტემბერს.მისი შვილის მცირეწლოვობის გამო, იგი არა მხოლოდ ვალიდე სულთანი იყო არამედ იმპერიის ოფიციალური რეგენტი (ნაიბ-ი-სულთანატი) და 1623 წლის 10 სექტმებრიდან, 1632 წლის 18 მაისამდე ერთპიროვნულად მართავდა იმპერიას.^[10] მურადის მმართველობის ადრეულ წლებში ქიოსემი მისი სახელით მართავდა იმპერიას, ესწრებოდა საბჭოს კრებებს ფარდის მიღმა, იღებდა სახელმწიფო მნიშვნელობის გადაწყვეტილებებს, როგორც რეგენტი. ამ პერიოდში იმპერიაში სრული ქაოსი გამეფდა. ირანმა დაიპყრო ერაყი, ანატოლიის ჩრდილოეთი აჯანყებულებმა დაიკავეს, 1631 წელს აჯანყებული იანიჩრები სასახლეში შეიჭრნენ და დიდ ვეზირთან ერთად სხვა სახელმწიფო მოხელეები დახოცეს. მურადს ეშინოდა,რომ მასაც მისი ძმა ოსმანივით მოკლავდნენ, ამიტომ გადაწყვიტა ძალაუფლების ხელში აღება და ამ მიზეზით ქოსემს 1632 წლის 18 მაისს რეგენტის ტიტული ჩამოართვა. ძალაუფლების ხელში აღების შემდეგ, მურადმა წერტილი დაუსვა ყოველგვარ ანარქიასა და ქაოსს, სასტიკად დასაჯა ყველა დამნაშავე და სულთნის უზენაესი ხელისულფება ხელახლა დაამყარა.

ვალიდე სულთანი 1640-1648 წლებში

ქიოსემის უმცროსი ვაჟი, სულთან იბრაჰიმი

ქიოსემის მეორე შვილმა, იბრაჰიმმა, მთელი ცხოვრება ტერორსა და ჯალათების შიშში გაატარა. იგი ყოველდღე ელოდებოდა, რომ მისი ძმა მურადი, სხვა ძმებივით მისი მოკვლის ბრძანებასაც გასცემდა. ქიოსემის წყალობით, იბრაჰიმი მურადის ერთადერთი ძმა იყო, რომელიც სულთანმა არ მოაკვლევინა. მურადის სიკვდილის შემდეგ, ტახტის ერთადერთი მემკვიდრედ იბრაჰიმი გამოცხადდა, რადგან მურადს ყველა უფლისწული მცირე ასაკში დაეღუპა. როდესაც დიდმა ვეზირმა ქემანქეშ მუსტაფა-ფაშამ იბრაჰიმს უთხრა, რომ ტახტზე ის უნდა ასულიყო, მას შეეშინდა და ეგონა რომ მისი ძმა მახეს უგებდა. საბოლოოდ ქიოსემისა და დიდი ვეზირის ლაპარაკის შემდეგ იბრაჰიმი საბოლოოდ ავიდა ტახტზე 1640 წლის 9 თებერვალს. იმის გათვალისწინებით, რომ იბრაჰიმი ფსქირიკურად შეშლილი იყო და არ შეეძლო იმპერიის მართვა, ამიტომ ქოსემს კიდევ ერთხელ მიეცა ძალაუფლების ხელში ჩაგდების შანსი. ქიოსემის წყალობით, იბრაჰიმმა მთელი ყურადღება ქალებსა და გართობაზე გადაიტანა, რამაც საშუალება მისცა ქოსემს მისი სახელით ემართა იმპერია. იბრაჰიმის ქცევებმა ხალხში უკმაყოფილება გამოიწვია. 1647 წელს, დიდმა ვეზირმა სალიჰ ფაშამ, ქოსემ სულთანმა და შეიჰულისლამ აბდურრაჰიმ ეფენდიმ, შეიმუშავეს იბრაჰიმის ტახტიდან ჩამოგდების გეგმა. ეს ამბავი გახმაურდა. სალიჰ ფაშა სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო ქოსემ სულთანი ძველ სასახლეში გააძევეს.^[11] მომდევნო წელს, იანიჩრებმა აჯანყება მოაწყვეს იბრაჰიმის წინააღმდეგ, ტახტიდან ჩამოაგდეს და სასახლეში გამოკეტეს. ქოსემმა შვილის ტახტიდან ჩამოგდებაზე თანხმობა განაცხადა და დიდ ვეზირს მიმართა: „ის ბოლოს არც მე დამტოვებს ცოცხალს და არც შენ. იმპერიაზე კონტროლს დავკარგავთ. სახელმწიფო ინგრევა. დაუყოვნებლივ უნდა ჩამოვაგდოთ ტახტიდან!“. ახალმა დიდმა ვეზირმა, სოფუ მეჰმედ ფაშამ, შეიჰულისლამს იბრაჰიმის სიკვდილით დასჯის ნებართვა სთხოვა. მისგან წერილი მიიღო, სადაც ეწერა: „თუ იმპერიას ორი ხალიფა ჰყავს, ერთ-ერთი უნდა მოკვდეს“. საბოლოოდ, ქოსემ სულთნის თანხმობის შემდეგ, იბრაჰიმი დაახრჩვეს ჯალათებმა 1648 წლის 18 აგვისტოს.^[12] ტახტზე კი იბრაჰიმის მცირეწლოვანი შვილი, მეჰმედ IV ავიდა.

„დიდი ვალიდე“ და რეგენტი 1648-1651 წლებში

ქიოსემ სულთნის შვილიშვილი, სულთან მეჰმედ IV

იბრაჰიმის სიკვდილის შემდეგ, ქოსემმა თავისი 7 წლის შვილიშვილი მეჰმედ IV, საბჭოს წარუდგინა შემდეგი სიტყვებით: „აი ისიც,ვნახოთ მასთან რას გახდებით!“. ამგვარად, მან მეორედ გამოაცხადა თავი რეგენტად და იმპერიას ღიად მართავდა 1648-1651 წლებში. იმპერიის სათავეში, 7 წლის სულთანი აღმოჩნდა. მეჰმედის ტახტზე ასვლით, მისი დედა თურჰან ჰატიჯე სულთანი გახდა ვალიდე სულთანი. თურჰანის გამოუცდელობისა და ახალგაზრდობის გამო, მისი გავლენა მთლიანად იფარებოდა ქოსემ სულთნის მიერ, რომელიც ორჯერ იყო ვალიდე სულთანი მისი შვილების მმართველობის დროს. მეჰმედ IV-ის მმართველობის დროს, მას მოიხსენიებდნენ როგორც „დიდი ვალიდე“.

გარდაცვალება

თურჰან ჰატიჯე სულთანი ერთადერთი ქალი იყო, რომელიც ქიოსემს ღიად დაუპირისპირდა. საბოლოოდ სწორედ ის გახდა ქოსემ სულთნის სიკვდილის მიზეზი. როდესაც თურჰანი იყო 12 წლის, იგი ყირიმის ხანმა საჩუქრად გააგზავნა სულთნის სასახლეში.^[13] ითვლება რომ თურჰანი ქოსემმა გაუგზავნა იბრაჰიმს როგორც ხარჭა. თურჰანი მეტისმეტად ამბიციური ქალი გამოდგა. იგი ბრძოლის გარეშე არ აპირებდა ამხელა ძალაუფლების დათმობას. ძალაუფლებისთვის ბრძოლაში, თურჰანს მხარს უჭერდნენ დიდი ვეზირი და სასახლის შავკანიან საჭურისთა მეთაური,მაშინ როცა ქიოსემის ხელში იანიჩართა არმია იყო. ქოსემმა გადაწყვიტა, მეჰმედ IV-ის ტახტიდან ჩამოგდება და მისი სხვა უფლისწულით შეცვლა. მას სურდა, ისეთი უფლისწული აეყვანა ტახტზე, რომელსაც უფრო ადვილად დასამორჩილებელი და ნაკლებად ამბიციური დედა ეყოლებოდა. მაგრამ გეგმა ჩაიშალა. ქიოსემის ერთ-ერთმა მსახურმა, მელექ ხათუნმა, ქიოსემის გეგმის შესახებ თურჰან ჰატიჯე სულთანს უთხრა. ქიოსემი მისი რეგენტობის მესამე წელს მოკლეს. სასახლეში სწრაფად გავრცელდა ჭორები იმის შესახებ, რომ ქიოსემის მოკვლის ბრძანება თურჰანმა გასცა. 1651 წლის 2 სექტმებრის ღამეს, ქიოსემის საკუთარ ოთახში ფარდით დაახრჩო შავკანიანმა საჭურისმა-„მაღალმა“ სულეიმანმა. ვოიცეხ ბობოვის თქმით კი, ქიოსემი საკუთარი თმით დაახრჩვეს. სიკვდილის შემდეგ, მისი სხეული თოფქაფის სასახლიდან ძველ სასახლეში წაიღეს, ხოლო შემდეგ მისი მეუღლის აჰმედ I-ის მავზოლეუმში დაკრძალეს.^[14] მის სიკვდილს მთელი კონსტანტინოპოლი სამი დღე გლოვობდა.

ქორწინება

ვაჟები

• შეჰზადე მეჰმედი (8 მარტი, 1605 — 12 იანვარი, 1621) — ბაქი თეზჯანის ვარაუდით, იგი შეიძლება არ იყოს ქიოსემის შვილი; მოკლეს ოსმან II-ის ბრძანებით.
• შეჰზადე ორჰანი (1609–1612), გარდაიცვალა დაავადების შედეგად
• შეჰზადე სელიმი (27 ივნისი, 1611 — 27 ივლისი, 1611), გარდაიცვალა დაავადების შედეგად
• მურად IV (16 ივნისი, 1612 — 8 თებერვალი, 1640) — ოსმალეთის მე-17 სულთანი და ისლამის 96-ე ხალიფა.
• შეჰზადე ქასიმი (1614 — 17 თებერვალი, 1638) — ითვლებოდა ტახტის მემკვიდრედ 1635-1638 წლებში; სიკვდილით დასაჯეს მურადის ბრძანებით.
• შეჰზადე სულეიმანი (5 ნოემბერი, 1615 — 27 ივლისი, 1635) — სიკვდილით დასაჯეს მურადის ბრძანებით.
• იბრაჰიმ I (5 ნოემბერი, 1615 — 18 აგვისტო, 1648) — ოსმალეთის მე-18 სულთანი და ისლამის 97-ე ხალიფა.

ქალიშვილები

• აიშე სულთანი (1605–1657)
• ფატმა სულთანი (1606–1670)
• გევჰერჰან სულთანი (1608–1660)
• ჰანზადე სულთანი (1609–1650)
• ბურნაზ ათიქე სულთანი (1614–1674)
• ჯემრე სულთანი (1616–1620)

ფილმოგრაფია

• მაჰფეიქერ:ქოსემ სულთანი (2010) გადაღებულია თარქან იოზელის მიერ, სცენარის ავტორია ავნი ოზგურელი. (თურქულად)
• თიმს-ის ფროდაქშენი, რომელიც იღებს სერიალს. ,,დიდებული საუკუნის" გაგრძელება - ,,დიდებული საუკუნე: ქიოსემი" , მთავარ როლში ანასტასია ცილიმპოუ (როგორც პატარა ქიოსემი), ბერენ საათი (როგორც ჰასეკი ქიოსემი) და ნურგულ იეშილჩაი (როგორც ვალიდე ქიოსემი).

ლიტერატურა

• Mansel, Philip (1995), Constantinople: City of the World's Desire, 1453–1924; New York: St. Martin's Press.
• JFreely, John (1999), Inside the Seraglio: Private Lives of the Sultans in Istanbul
• Imber, Colin (2009), "The Ottoman Empire"; New York: Palgrave MacMillan.

სქოლიო

1. Douglas Arthur Howard, The official History of Turkey, Greenwood Press, ISBN 0-313-30708-3, p. 195
2. Peirce, Leslie (1993). The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, გვ. 105. „While Hurrem was the woman of the Ottoman dynasty best known in Europe, it is Kösem who is remembered by the Turks as the most powerful.“
3. Necdet Sakaoğlu (2007). Famous Ottoman women. Avea, გვ. 129.
4. Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923. Basic Books, გვ. 197. ISBN 978-0-465-02396-7.
5. A.H. de Groot (1993). s.v. Murad IV in The Encyclopaedia of Islam vol. VII. Brill, გვ. 597. ISBN 90-04-07026-5. „Kosem [qv] Mahpeyker, a woman of Greek origin (Anastasia, 1585–1651)“
6. Hogan, Christine (2006). The Veiled Lands: A Woman's Journey Into the Heart of the Islamic World. Macmillan Publishers Aus, გვ. 74. ISBN 9781405037013.
7. (2007) Women in the Ottoman Balkans: gender, culture and history. I.B.Tauris, გვ. 23. ISBN 1-84511-505-8. „Kösem, who was of Greek origin. Orphaned very young, she found herself at the age of fifteen in the harem of Sultan Ahmed I.“
8. Davis, Fanny (1970). The Palace of Topkapi in Istanbul. Scribner, გვ. 227–228. OCLC 636864790. „Kosem was said to have been the daughter of a Greek priest of one of the Aegean islands, probably captured during one of the Ottoman-Venetian maritime campaigns. Her name was Anastasia but was changed after her conversion, no doubt on her admission to the palace, to Mâh-Peyker (Moon-Shaped), and later by Sultan Ahmet to Kosem“
9. Piterberg, Gabriel (2003). An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play. California: University of California Press, გვ. 14. ISBN 0-520-23836-2.
10. შეცდომა თარგის გამოძახებისას: cite web: პარამეტრები url და title აუცილებელად უნდა მიეთითოს.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 May 2006.
11. Börekçi, Günhan. "Ibrahim I." Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ed. Gábor Ágoston and Bruce Masters. New York: Facts on File, 2009. p.263.
12. Kohen, Eli. History of the Turkish Jews and Sephardim: Memories of a Past Golden Age. Lanham, Md.: University Press of America, 2007. Page 142.
13. Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe, p. 35
14. Singh, Nagendra Kr (2000). International encyclopaedia of Islamic dynasties. Anmol Publications PVT, გვ. 425. ISBN 81-261-0403-1. „Kosem Walide…Her body was taken from Topkapi to the Eski Saray and then buried in the mausoleum of her husband Ahmad I.“