რიცხვი (გრამატიკა)

რიცხვი (ლათინურად Numerus, Numeri) — გრამატიკული კატეგორია და აღნიშნავს რაოდენობრიობას.

არსებობს რიცხვის გრამატიკული კატეგორიის შემდეგი ფორმები: ზინგულარი, ანუ მხოლობითი რიცხვი და პლურალი, ანუ მრავლობითი რიცხვი, მაგრამ მრავალ სხვადასხვა ენას მოეპოვება აგრეთვე დუალი, პარალი, ტრიალი, კვადრალი, პაუკალი და დისტრიბუტივი. აქედან ქართული ენა მხოლოდ მხოლობითსა და მრავლობით რიცხვს იცნობს, ამის გამო ჩამოთვლილ ცნებათაგან ლათინური ტერმინების ნაცვლად ძირითადად მხოლოდ რამდენიმე ცნებას (მხოლობითი, მრავლობითი, წყვილობითი) დაუმკვიდრდა ქართული შესატყვისები.

მაგ.: კლასიკურ არაბულ, სლოვენურ და სორბულ ენებს მთელი რიგი არსებითებისათვის აქვს დუალის, ან პარალის ფორმები, ებრაულ ენას კი წყვილი სხეულის ნაწილებისათვის (ხელები, ტუჩები, თვალები, ყურები...), ასევე რამდენიმე დროის გამომხატველი ცნებისათვის მოეპოვება.

დუალი ორს აღნიშნავს, ხოლო პარალი – წყვილს. მიუხედავად იმისა, რომ დუალსა და პარალს ყველა ენაში არა აქვთ სინონიმური დატვითვა ზოგან დუალს უწოდებენ გრამატიკული კატეგორიას, რომელსაც სიტყვის ფუნქციიდან გამომდინარე პარალი უნდა ერქვას.

მრავალ ენაში (მაგ.; ჩინურსა და იაპონურ ენებში) არ არსებობს რიცხვის გრამატიკული კატეგორია და საჭიროების შემთხვევაში რიცხვითი სახელის მეშვეობით, ანდა რაოდენობრივი მონაცემით განსაზღვრავენ.

მოყვანილი მაგალითიდან ჩანს, რომ იაპონური ამ შემთხვევაში ქართულის იდენტურია. განსხვავება ისაა, რომ იაპონური ენა საერთოდ არ მოიხმარს რიცხვს, როგორც გრამატიკულ კატეგორიას, ხოლო ქართულში კი მრავლობითი არსებობს, მაგრამ ერთხელ მარკირებული რაოდენობის შემდეგ არაა მიზანშეწონილი ამგვარი ტავტოლოგია. მრავალ ინდოევროპულ ენაში კი ზედსართავი გრამატიკულად უნდა შეუთანხმდეს რიცხვში არსებით სახელს. (იხილეთ კონგრუენცია) რიცხვითი სახელის მართებული გამოყენებას დიდი მნიშვნელობა აქვს არსებით სახელთან, ზედსართავ სახელთან, ნაცვალსახელთან, ზმნასთან და არტიკლთან.

გარდა ამისა, ენაში არსებობს სიტყვები, რომლებსაც ან მხოლობით რიცხვში არ გააჩნია, ან მრავლობითი. ასეთ სიტყვებს ენათმეცნიერები ორად დააჯგუფებენ-ხოლმე და მათ ზინგულარია ტანტუმსა და პლურალია ტანტუმს უწოდებენ.

ქართული არსებითი სახელების (სახელობით ბრუნვაში) გრამატიკული რიცხვი:

მხოლობითი რიცხვი	–ებ–იანი და ნართანიანი მრავლობითი რიცხვი	შენიშვნა
წიგნი	წიგნები, წიგნნი
სკოლა	სკოლები, სკოლანი
ოქრო	ოქროები, ოქრონი
ზღუდე	ზღუდეები, ზღუდენი
საოცრება	საოცრებები, საოცრებანი
ტომი	ტომები, ტომნი
	არდადეგები	პლურალე ტანტუმ (მხოლობითი რიცხვი არ გააჩნია, არ აქვს აგრეთვე ნართანიანი მრავლობითი)
რძე		ზინგულარე ტანტუმ (მრავლობითი რიცხვი არ გააჩნია)

იხილეთ აგრეთვე

მხოლობითი რიცხვი მრავლობითი რიცხვი პლურალე ტანტუმ ზინგულარე ტანტუმ დუალი

პარალი ტრიალი კვადრალი პაუკალი დისტრიბუტივი