ბუდაპეშტი

ბუდაპეშტი (უნგრ. Budapest) — უნგრეთის დედაქალაქი და მოსახლეობის რაოდენობით ქვეყნის ყველაზე დიდი ქალაქი. მოსახლეობის მიხედვით ის ევროკავშირის სიდიდით მეცხრე ქალაქია,^[6][7][8] სადაც 525კმ² ფართობის ტერიტორიაზე 1 752 286 ადამიანი ცხოვრობს.^[9] ბუდაპეშტი, რომელიც ერთოდროულად ქალაქიცაა და მედიეც, ქმნის ბუდაპეშტის აგლომერაციის ცენტრს. აგლომერაციის ფართობი 7626კმ²-ია და მისი მოსახლეობა 3 303 786 კაცს შეადგენს, რაც მთელი უნგრეთის მოსახლეობის 33%-ია.^[10][11]

ქალაქი
ბუდაპეშტი უნგრ. Budapest
ზემოდან, მარცხნიდან მარჯვნივ: მდინარე დუნაი და უკანა ფონზე მატიაშის ეკლესია, ბუდას ციხესიმაგრე გელერტის მთიდან, უნგრეთის პარლამენტი, გმირთა მოედანი, წმინდა იშტვანის ბაზილიკა
დროშა გერბი
ქვეყანა	უნგრეთი
დაქვემდებარება	დედაქალაქი
შიდა დაყოფა	I რაიონი, II რაიონი, III რაიონი, IV რაიონი, V რაიონი, VI რაიონი, VII რაიონი, VIII რაიონი, IX რაიონი, X რაიონი, XI რაიონი, XII რაიონი, XIII რაიონი, XIV რაიონი, XV რაიონი, XVI რაიონი, XVII რაიონი, XVIII რაიონი, XIX რაიონი, XX რაიონი, XXI რაიონი, XXII რაიონი და XXIII რაიონი
კოორდინატები	47°29′54″ ჩ. გ. 19°02′27″ ა. გ.
ქალაქის მერი	გერგეი კარაჩონი[1] [2] [3]
დაარსდა	17 ნოემბერი, 1873
ფართობი	525,14 კმ²
ცენტრის სიმაღლე	117 მეტრი
ოფიციალური ენა	უნგრული ენა
მოსახლეობა	1 686 222 (1 იანვარი, 2024)[4]
სიმჭიდროვე	3347,02 კაცი/კმ²
სასაათო სარტყელი	UTC+1 და UTC+2
სატელეფონო კოდი	1
საფოსტო ინდექსი	1011–1239[5]
ოფიციალური საიტი	budapest.hu
ბუდაპეშტი ვიკისაწყობში

ბუდაპეშტის ისტორია იწყება მაშინ, როდესაც ადრეული კელტური დასახლება რომაულ ქალაქ აკვინკუმად გარდაიქმნა^[12][13] და ქვემო პანონიის დედაქალაქი გახდა.^[12] უნგრელები ამ ადგილზე IX საუკუნის ბოლოს გამოჩნდნენ,^[14] მაგრამ 1241–42 წლებში ტერიტორია მონღოლების შემოსევის დროს გაიძარცვა და განადგურდა.^[15] აღდგენილი ბუდა XV საუკუნისთვის რენესანსული ჰუმანიზმის ერთ-ერთ მთავარ ცენტრად გადაიქცა.^[16][17][18] 1526 წელს მოჰაჩის ბრძოლას ოსმალების თითქმის 150 წლიანი მმართველობა მოჰყვა.^[19] 1686 წელს ბუდას გათავისუფლების შემდეგ, რეგიონი განვითარების ახალ ეპოქაში შევიდა და პეშტ-ბუდა გლობალური ქალაქი გახდა, ხოლო 1873 წლის 17 ნოემბერს ბუდას, ობუდასა და პეშტის გაერთიანების შემდეგ ახალ დედაქალაქს „ბუდაპეშტი“ ეწოდა.^[9][20] ბუდაპეშტი, ასევე, ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის თანადედაქალაქი გახდა,^[21] რომელიც 1918 წელს პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ დაიშალა. ქალაქი იყო 1848 წლის უნგრეთის რევოლუციის, 1945 წლის ბუდაპეშტის ბრძოლისა და 1956 წლის უნგრეთის რევოლუციის ეპიცენტრი.^[22][23]

ბუდაპეშტი არის ბეტა + გლობალური ქალაქი რომელსაც აქვს ძლიერი კომერცია, ფინანსები, მედია, ხელოვნება, მოდა, კვლევები, ტექნოლოგიები, განათლება და გართობა.^[24][25] უნგრეთის ფინანსური ცენტრი,^[26] 2014 წელს ევროპის რიგით მეორე სწრაფად განვითარებად ურბანულ ეკონომიკად დასახელდა.^[27] ბუდაპეშტში მდებარეობს ინოვაციისა და ტექნოლოგიის ევროპული ინსტიტუტის^[28], ევროკავშირის პოლიციის კოლეჯისა^[29] და ჩინეთის საინვესტიციო ხელშეწყობის სააგენტოს პირველი საგარეო ოფისის შტაბ-ბინები.^[30] ბუდაპეშტში წარმოდგენილია 40-ზე მეტი კოლეჯი და უნივერსიტეტი, მათ შორის, ეტვეშ ლორანდის უნივერსიტეტი, ბუდაპეშტის კორვინუსის უნივერსიტეტი, ზემელვაისის უნივერსიტეტი და ბუდაპეშტის ტექნოლოგიისა და ეკონომიკის უნივერსიტეტი.^[31][32] 1896 წელს გახსნილი^[33] ბუდაპეშტის მეტროთი ყოველდღიურად 1,27 მილიონი ადამიანი, ხოლო ბუდაპეშტის ტრამვაის მომსახურებით კი 1,08 მილიონი ადამიანი სარგებლობს.^[34]

ბუდაპეშტის ცენტრალური რაიონი, მდინარე დუნაის გასწვრივ, გამოცხადებულია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ნაწილად და წარმოდგენილია კლასიკური არქიტექტურის რამდენიმე ცნობილი ძეგლით, მათ შორისაა უნგრეთის პარლამენტი და ბუდას ციხესიმაგრე.^[35] ქალაქს ასევე აქვს 80-მდე გეოთერმული წყარო,^[36] თერმული წყლის გამოქვაბულების უდიდესი სისტემა,^[37] სიდიდით მეორე სინაგოგა და სიდიდით მესამე პარლამენტის შენობა მსოფლიოში.^[38] ბუდაპეშტი ყოველწლიურად 12 მილიონამდე ტურისტს მასპინძლობს, რაც მას ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე მოთხოვნად მიმართულებად აქცევს.^[39] ის ასევე Big7Media-ს „ევროპის 2020 წლის საუკეთესო მიმართულებების“ სიის სათავეშიც მოექცა.^[40] კომპანია Which?-ის მიერ ჩატარებულ ანალოგიურ გამოკითხვაში ბუდაპეშტმა მესამე ადგილი დაიკავა.^[41]

გეოგრაფია

კლიმატი

ჰავის მონაცემები — Budapest, 1991–2020, (extremes 1870-present)
თვე	იან	თებ	მარ	აპრ	მაი	ივნ	ივლ	აგვ	სექ	ოქტ	ნოე	დეკ	წლიური
რეკორდულად მაღალი °C	18.1	20.6	26.1	32.0	34.0	39.5	40.7	40.0	37.6	30.8	23.4	19.3	40.7
საშუალო მაღალი °C	3.0	5.8	11.3	17.9	22.6	26.2	28.1	28.0	22.5	16.4	9.4	3.5	16.2
საშუალო დღიური °C	0.0	2.0	6.6	12.4	16.9	20.7	22.5	22.3	16.9	11.3	5.9	0.8	11.5
საშუალო დაბალი °C	−2.5	−1.3	2.3	7.1	11.6	15.2	16.7	16.6	12.2	7.2	3.1	−1.4	7.2
რეკორდულად დაბალი °C	−27.1	−25.0	−15.5	−7.2	−3.3	0.5	4.0	5.0	−3.1	−9.5	−16.4	−22.0	−27.1
საშუალო ნალექი (მმ)	31	33	32	36	67	66	75	61	52	45	48	40	586
ნალექიანი დღეები საშუალოდ (≥ 1.0 mm)	6	6	5.7	5.7	8	6.6	6.4	5.6	5.6	6.7	7.1	6.8	76.2
საშუალო ფარდობითი ტენიანობა (%)	79	74	66	59	61	61	59	61	67	72	78	80	68
ცვრის წერტილის საშუალო °C	−3.9	−2.3	0.0	3.4	8.3	11.4	12.4	12.4	10.2	6.2	1.9	−1.8	4.9
საშუალო თვიური მზიანი საათები	53.8	83.4	133.4	179.5	233.8	250.6	279.4	253.8	195.7	150.7	65.1	49.2	1 928,4
საშუალო UV ინდექსი	2	3	3	5	5	6	6	6	4	3	2	2	4
წყარო 1: Hungarian Meteorological Service(temperature-precipitation) [42][43] (extremes)[44]
წყარო 2: NCEI(precipitation days[45])(humidity, dew point and sun 1961-1990 [46]) Weather Atlas (UV)[47]