ტევტობურგის ტყის ბრძოლა

ტევტობურგის ტყის ბრძოლა (გერმ. Schlacht im Teutoburger Wald, Hermannsschlacht ან Varusschlacht) — სამხედრო დაპირისპირება რომის იმპერიის ლეგიონებსა და ძველ გერმანულ ტომებს შორის. რომაელი ისტორიკოსები ამ ბრძოლას აღწერდნენ, როგორც clades Variana (კლადის ვარიანა, ვარიანის კატასტროფა). ბრძოლა ახ. წ. 9 წელს ტევტობურგის ტყეში გაიმართა.

ტევტობურგის ტყის ბრძოლა
გერმანულ-რომაული ომების ნაწილი
გერმანელი მებრძოლების თავდასხმა
თარიღი	დაახ. სექტემბერი, 9
მდებარეობა	ოსნაბრიუკი, ქვემო საქსონია
შედეგი	გერმანელთა გამარჯვება. რომის იმპერიის გამოსვლა გერმანიიდან.
მხარეები
ძველი გერმანელები (ხერუსკები, ბრუკტერები, სიგამბრები, ხატები, ხავკები და მარსები) რომის იმპერია
ძალები
დაახ. 12 000 - 32 000 (ზუსტი ციფრი უცნობია) 20 000 - მაქს.36 000 3 რომაული ლეგიონი (XVII, XVIII, XIX ლეგიონები) 3 ალაე (ელიტ. კავალერია) 6 დამხმარე კოჰორტა
დანაკარგები
უცნობია 16 000-დან[1] 20 000-მდე[2] გარდაცვლილი (გადარჩენილები დაიმონეს)
ტევტობურგის ტყის ბრძოლა ვიკისაწყობში

ძველი გერმანული ტომების ალიანსი ჩაუსაფრდა, თავს დაესხა და გაანადგურა რომის იმპერიის სამი ლეგიონი (XVII, XVIII და XIX ლეგიონები) და კავალერია, პუბლიუს კვინტილიუს ვარუსის მეთაურობით. ანტი-რომაულ ალიანსს ხელმძღვანელობდა არმინიუსი, ახალგაზრდა გერმანელი, რომელსაც რომის იმპერიის მოქალაქეობა ჰქონდა მიღებული, ასევე მიღებული ჰქონდა რომაული სამხედრო განათლება. ამგვარად მან შეძლო რომაელი მეთაურის მოტყუება და რომაული არმიის ტაქტიკური რეაგირების წინასწარ განჭვრეტა.

ამ მარცხის შემდეგ, რომის იმპერიამ გერმანელთა წინააღმდეგ რამდენიმე წარმატებული კამპანია განახორციელა, რომაულმა არმიამ წლების მანძილზე აწარმოა რეიდები, თუმცა რომის იმპერიას მდინარე რაინის აღმოსავლეთით გერმანული ტერიტორიების დაპყრობა აღარასდროს უცდია. ტევტობურგის ტყეში გერმანელთა მიერ რომაული ლეგიონების დამარცხებამ, მომდევნო წლებში როგორც ძველი გერმანელების, ისე რომის იმპერიის ისტორიაზე დიდი ზეგავნელა იქონია. თანამედროვე ისტორიკოსები არმინიუსის გამარჯვებას განიხილავენ, როგორც „რომის უდიდეს დამარცხებას“^[3], ეს ბრძოლა კი ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და გადამწყვეტ ბრძოლად არის მიჩნეული^{[4][5][6][7][8][9]}.

საფუძველი

რუკაზე ნაჩვენებია პუბლიუს ვარუსის მარცხი

რამაელების არმიას პუბლიუს კვინტილიუს ვარუსი მეთაურობდა, დიდგვაროვანი და გამოცდილი სამთავრობო მოხელე, რომელიც ძვ. წ. 13 წელს რომის იმპერიის კონსულად აირჩიეს, მისი თანაკონსული კი ტიბერიუს კლავდიუს ნერონი იყო. პუბლიუსი წარმოშობით პატრიციების საგვარეულოდან იყო^[10], აღსანიშნავია, რომ საგვარეულოს კავშირში ჰქონდა რომის იმპერიულ ოჯახთან^[11]. ახ. წ. 6 წლის ზამთავრში პუბლიუსს ახალი პროვინციის გერმანიის კონსოლიდირება დაევალა^[10]. ამავე წელს, გაიუს სენტიუს სატურნინუსი^[12][13] და მარკუს აემილიუს ლეპიდუსი მეთაურობდნენ შეტევით ოპერაციას, სვებური ტომის მარკომანებისა და მათი მეფის მარობოდუსის წინააღმდეგ^[10][14]. მას შემდეგ, რაც ძვ. წ. 9 წელს დრუსუს I-თან დამარცხდნენ, მარკომანები ბოიების ტერიტორიაზე გადასახლდნენ და მარობოდუსის მეთაურობით ალიანსი ჩამოაყალიბეს, რომელშიც შედიოდნენ ჰერმუნდურები, კვადები, სემნონები, ლუგები, ზუმები, ბუტონები, მუგილონები, სიბინები და ლანგობარდები^[15]. ოპერაციაში მონაწილეობდა რომის მასიური არმია. რომაული არმია მოიცავდა 65 000 მზიმე ქვეით ლეგიონერს, 10 000 - 20 000 მხედარსა და მშვილდოსანს, 10 000 - 20 000 მშვიდობიან მოსახლეობას (13 ლეგიონი და მათი გარემოცვა, საერთო ჯამში დაახლოებით 100 000 ადამიანი).

ახ. წ. 4 წელს ტიბერიუსი გერმანიაში ილაშქრა, ქვემო გერმანიაში დაიმონა კანანეფატები, მდინარე ვეზერის ზემო ნაწილის მახლობლად ხატები, ხოლო ტევტობურგის ტყის სამხრეთით ბრუკტერები, ამის შემდეგ კი არმიას ვეზერის გაღმა წარუძღვა. თუმცა ახ. წ. 6 წელს ილირიკუმის პროვინციაში აჯანყებამ იფეთქა, რომელმაც დაახლოებით ოთხ წელს გასტანა. ტიბერიუსი იძულებული გახდა მარობოდუსის წინააღმდეგ წამოწყებული კამპანია შეეწყვიტა და მარობოდუსი მეფედ ეღიარებინა^[16]. ამის შემდეგ, ტიბერიუსმა რვა ლეგიონი (VIII, XV, XX, XXI, XIII, XIV, XVI ლეგიონები და უცნობი ქვედანაყოფი^[17]) ბალკანეთისკენ აჯანყების ჩასახშობად გაგზავნა.

ბალკანეთში აჯანყების ჩასახშობად რომაული ლეგიონების თითქმის ნახევარი გაიგზავნა, აღსანიშნავია, რომ აჯანყება მუდმივმა უყურადღებობამ, ენდემური საკვების უკმარისობამ, მაღალმა გადასახადებმა და გადასახადების ამკრეფთა მკაცრმა ქცევამ გამოიწვია. სამხედრო კამპანიას ტიბერიუსი და გერმანიკუსი მეთაურობდნენ, რომის ისტორიაში ეს აჯანყება ყველაზე რთული და ყველაზე მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა. აჯანყება იქამდე დაიწყო სანამ ვარუსს გერმანიის კონსოლიდირება დაევალებოდა. აჯანყება ახ. წ. 9 წლამდე მიმდინარეობდა, მასში კი რომაული არმიის თითქმის ნახევარი მონაწილეობა. აქედან გამომდინარე, ვარუსს გერმანიაში რომის ძალაუფლების განსამტკიცებლად იმპერიის მრავალრიცხოვანი არმიიდან მხოლოდ მცირე ნაწილის, სამი ლეგიონის გამოყენება შეეძლო.

ვარუსის სახელი და მისი საქმეები კარგად იყო ცნობილი იმპერიის მიღმა, კარგად იყო ცნობილი ისიც, რომ ვარუსი მეამბოხეებს სასტიკად და დაუნდობლად ექცეოდა, ხშირად მათ ჯვარცმითაც სჯიდა. მიუხედავად იმისა, რომ ხალხს ვარუსის ეშინოდა, რომაულ სენატში იგი დიდი პატივისცემით სარგებლობდა. რაინზე ვარუსი სამ ლეგიონს XVII, XVIII და XIX ლეგიონებს მეთაურობდა. პუბლიუსამდე ამ ლეგიონებს გაიუს სენტიუს სატურნინუსი მეთაურობდა, რომელიც რომში დაბრუნდა, სადაც სადეკორაციო ტრიუმფით დააჯილდოვეს^[18]. რომაული არმიის სხვა ორი ლეგიონი მოგუნტიაკუმში (დღევანდელი მაინცი) მდებარე ციხეში იმყოფებოდა, ამ ორ ლეგიონს ვარუსის დისწული ლუციუს ნონიუს ასპრენასი და შესაძლოა ლუციუს არუნტიუსიც მეთაურობდა^[17].

ძვ. წ. 11 - 9 წლებში დრუსუს I-ის თავდასხმების შემდეგ, არმინიუსი და მისი ძმა ფლავიუსი^[19][20], მათმა მამამ სეგირიმუს დამპყრობელმა ხარკის სახით რომში გაგზავნა^[21][22]. სეგირიმუსი ხერუსკების დიდგვაროვანთა ოჯახის წინამძღოლი იყო. მძევალად გაგზავნილმა არმინიუსმა ახალგაზრდობა რომში გაატარა, სადაც მან სამხედრო განათლება მიიღო და სამხედრო წოდება ეკვიტესიც (მხედარი) მიენიჭა. არმინიუსის რომში ყოფნის პერიოდში მამამისი, სეგირიმუსი სხვა გერმანელმა წინამძღოლებმა რომის მმართველობის აღიარების გამო მშიშრად სცნეს და გერმანული კანონის მიხედვით სიკვდილით დასაჯეს. ძვ. წ. 11 და ძვ. წ. 9 წლებს შორის გერმანულ ტომებში მტრული ურთიერთობები და დაპირისპირებები უფრო გაღრმავდა. სამხედრო მეთაურებს შორის სავაჭრო და პოლიტიკური ურტიერთობები გაუარესდა. პუბლიუს კორნელიუს ტაციტუსი წერდა, რომ ხატები მტრულად იყვნენ განწყობილები, ტაციტუსის მიხედვით მათ ხერუსკებიც დაიმორჩილეს^[23]. ტაციტუსი ასევე წერდა, რომ ახ. წ. 1 - 4 წლებში გერმანიაში არეულობა სუფევდა^[24].

რომიდან დაბრუნების შემდეგ, არმინიუსი ვარუსის სანდო მრჩეველი გახდა^[25], თუმცა საიდუმლოდ მან ალიანსი ჩამოაყალიბა გერმანულ ტომებს შორის, რომლებიც ტრადიციულად ერთმანეთის მტრები იყვნენ. ალიანში შედიოდნენ ხერუსკები^[10], მარსები^[10], ხატები^[10], ბრუკტერები^[10], ხავკები, სიგამბრები და სვებების დარჩენილი ნაწილები, რომლებიც ვოსგესის ბრძოლაში იულიუს კეისართან დამარცხდნენ. ვარუსის სისასტიკემ, დაუნდობლობამ და დაპყრობებმა ტომთა ლიდერები აღაშფოთა^[26]. არმინიუსმა ადვილად შეძლო რომის იმპერიისად სიძულვილით აღვსილი და დეზორგანიზებული ტომების გაერთიანება^[27].

სანამ ვარუსი ზაფხულის ბანაკიდან (მდინარე ვეზერის დასავლეთიდან) ზამთრის შტაბისკენ (მდინარე რაინთან) გადაადგილდებოდა, მას ახალი ანგარიში ჩააბარეს და ადგილობრივი აჯანყების შესახებ აცნობეს, რეალურად კი ანგარიში არმინიუსის მიერ იყო შეთხზული^[14]. ედვარდ შეფარდ კრისი წერს, რომ „ანგარიშში შემთხვევა ისე იყო აღწერილი, რომ ვარუსის სწრაფ რეაგირებას და აჯანყების ადგილას მის დაუყოვნებლივ მისვლას საჭიროებდა, ვარუსს არც კი უფიქრია, რომ არმინიუსი მახეს უგებდა, რადგან მას კვლავ ერთგულ მსახურად მიიჩნევდა.“

ვარუსმა ამბოხის დაუყოვნებლივ ჩახშობა გადაწყვიტა, აჯანყების ადგილზე სწრაფად მისვლის მიზნით რომაელთათვის უცნობი გზით წასვლა გადაწყვიტა. ვარუსს არმინიუსიც თან ახლდა. არმინიუსმა ვარუსი იმ გზით წაიყვანა რომელიც ჩასაფრებისთვის, შემდგომ კი თავდასხმისთვის ყველაზე ხელსაყრელი იყო^[14]. ერთ-ერთმა ხერუსკელმა დიდგვაროვანმა, სეგესტესმა, სეგიმერუსის ძმამ და არმინიუსის სიმამრმა^[22][28], რომელიც მისდამი ცუდად იყო განწყობილი, ბრძოლის წინა ღამეს, ვარუსს არმინიუსის დაკავება ურჩია და გააფრთხილა რომ არმინიუსი გერმანული ტომების წინამძღოლებთან ერთად აჯანყებას გეგმავდა. ვარუსმა მისი გაფრთხილება უარყო და სეგესტესის ამგვარი საქციელი მისი და არმინიუსის პირად უთანხმოებას მიაწერა. არმინიუსი ყველას თავს აჩვენებდა, რომ რომაულ კამპანიას მხარს უჭერდა. თუმცა, როგორც კი საშუალება მიეცი გერმანული ძალებით რომაულ გარნიზონს გარს შემოერტყა და რომაელებს თავს დაესხა.

ბოლო არქეოლოგიური აღმოჩენების თანახმად ბრძოლა კალკრისეს ბრცვთან ოსნაბრიუკში, ქვემო საქსონიაში მოხდა^[10]. რომაელები ჩრდილო-დასავლეთით მარშირებდენენ. მარშირება დღევანდელი დეტმოლდიდან დაიწყეს, ოსნაბრიუკის აღმოსავლეთი გაიარეს და ბანაკი გაშალეს, სადაც მოგვიანებით თავდასმა მოხდა.

შედეგი

რომაელმა ისტორიკოსმა ტრანკვილუსმა ოქტავიანე ავგუსტუსის რეაქცია 12 კეისარის ცხოვრებაში აღწერა, მისი თქმით ვარუსისა და სამი ლეგიონის მარცხმა ავგუსტუსი იმდენად გააბრაზა, რომ თავს სასახლის კედლებს ურტყავდა და ყვირილით იმედორებდა:

„Quintili Vare, legiones redde! (კვინტილიუს ვარუს დამიბრუნე ჩემი ლეგიონები!)“

ამ მარცხის შემდეგ რომაელებს XVII და XIX ლეგიონები აღარ აღუდგენიათ. მოგვიანებით იმპერატორ ნერონის ბრძანებით კვლავ აღადგინეს XVIII ლეგიონი, თუმცა ვესპასიანეს ბრძანებით იგი კვლავ გაუქმდა. ასევე არ აღდგენილა XXII ლეგიონიც, იუდეაში ახ. წ. 132 - 136 წლებში მიმდინარე აჯანყებისას მიღებული მძიმე დანაკარგების გამო. რომის ისტორიაში სხვა ლეგიონებისგან განსხვავებით, ეს ოთხი ლეგიონი აღარ აღდგენილა, მათი ნუმერაცია მოგვიანებით შექმნილ ლეგიონებში აღარ გამოუყენებიათ.

მოპოვებული გამარჯვების შემდეგ არმინიუსმა ვარუსის მოკვეთილი თავი მარობოდუსს, მარკომანების მეფეს, გერმანელთა კიდევ ერთ ძლიერ მმართველს გაუგზავნა და ანტი-რომაული ალიანსის შექმნა შესთავაზა. თუმცა მარობოდუსმა ვარუსის თავი რომში გაგზავნა და მომდევნო ომებში ნეიტრალიტეტი შეინარჩუნა. მარობოდუსის ამ საქციელის შემდეგ დაუსრულებელი ომი დაიწყო ორ გერმანელს ლიდერს შორის.^[29]

გერმანული ნაციონალიზმი

არმინიუსის მონუმენტები

ისტორია ძველ გერმანელთა გამარჯვების შესახებ კარგად გახდა ცნობილი, XV საუკუნეში, მას შემდეგ რაც შესაძლებელი გახდა ტაციტუსის ისტორიების აღდგენა. ამი შემდეგ არმინიუსი, დღეისათვის აგრეთვე ცნობილი როგორც „ჰერმანი“ („არმინის“ არასწორი თარგმანი, რომელსაც ხშირად არასწორად იყენებდა (წერდა) მარტინ ლუთერი), პანგერმანიზმის სიმბოლო გახდა. ტევტობურგის ტყის ბრძოლა იქცა იმ შეტაკებად, რომელმაც საბოლოოდ დაასრულა რომის იმპერიის შეჭრა ჩრდილოეთი ევროპაში. ეს ცნება განსაკუთრებით პოპულარული XIX საუკუნეში გახდა, როდესაც ცნება ჩამოყალიბდა და გარდაიქმნა გერმანული ნაციონალიზმის მითოლოგიის განუყრელ ნაწილად.

1808 წელს, გერმანელმა მწერალმა და დრამატურგმა ჰაინრიხ ფონ კლაისტმა დაწერა დრამა სახელწოდებით ჰერმანის ბრძოლა (Die Hermannsschlacht), მიუხედავად იმისა, რომ ოკუპირების პერიოდში მისი შესრულება შეუძლებელი იყო, დრამამ მაინც შეძლო ანტი-ნაპოლეონური გრძნობის გამოწვევა. 1847 წელს, იოზეფ ვიქტორ ფონ შეფელმა დაწერა ლეგენდარული სიმღერა („Als die Römer frech geworden“), რომელიც ზომიერი იუმორით მოგვითხრობს ბრძოლის შესახებ. ტექსტის ასლები დატანილია (გრავირებული) არმინიუსის მონუმენტთან დაკავშირებულ სუვენირებზე.

ბრძოლამ დიდი ზეგავლენა მოახდინა XIX საუკუნეში გაღვივებულ გერმანულ ნაციონალიზმზე. იმ პერიოდში გერმანელები ჯერ კიდევ დაყოფილები იყვნენ სხვადასხვა სახელმწიფოებად, მათი საერთო წინაპრების ძველი გერმანული ტომების მსგავსად. ნაპოლეონისეული საფრანგეთი და ავსტო-უნგრეთი კი დამპყრობელი რომის იმპერიები იყვნენ, რომლებსაც გერმანელთა შთანთქმა სურდათ.

XIX საუკუნის ნამუშევრები

• 
• 
• 
• 
• 

ლიტერატურა

ანტიკური წყაროები

• Ovid, Tristia (Sorrows), poetic verses written in 10 and 11 CE
• Marcus Manilius, Astronomica, a poem written early in the 1st century CE
• Strabo, Geographia 7:1.4, geographically themed history, written around 18 CE
• Marcus Velleius Paterculus, Roman History 2:117–120, written in 30 CE
• Tacitus, Annals 1.3, 1.10, 1.43, 1.55–71, 2.7, 2.41, 2.45, a history written in 109 CE
• Suetonius, Lives of the Twelve Caesars: Augustus 23, Tiberius 17–18, biographies written in 121 CE
• Florus, Epitome de T. Livio Bellorum omnium annorum DCC Libri duo 2:30, history/panegyric, written in the early 2nd century CE
• Dio Cassius, Roman History 56:18–24, written in the first half of the 3rd century CE
• Seneca the Younger, "Epistulae Morales ad Lucilium," referenced in Letter 47, Section 10

XXI საუკუნე

• Ancient Warfare special "The Varian Disaster", June 2009 (essays by various authors, including Clunn and Murdoch)
• Fergus M. Bordewich, "The ambush that changed history" in Smithsonian Magazine, September 2005, pp. 74–81.
• Wilm Brepohl, Neue Überlegungen zur Varusschlacht. Aschendorff, Münster 2004, ISBN 3-402-03502-2 (გერმანული) (Reconsidering the Varus Battle.)
• Cawthorne, Nigel (July 24, 2012). Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict. Arcturus Publishing. ISBN 1848589549. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Tony Clunn, The Quest for the Lost Roman Legions, Savas Beatie LLC, 2005, 372 pp. ISBN 978-1-932714-70-8. The late author discovered the battlefield. This book is a combination of the account of his discovery, the artifacts he found, and his theory about the course of the battle, with that portion recounted in fictional style built around the history.
• Creasy, E. S. (July 24, 2012). The Fifteen Decisive Battles from Marathon to Waterloo. Wildside Press LLC. ISBN 1434484424. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Davis, Paul K. (1999). 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present. Oxford University Press. ISBN 0195143663. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Boris Dreyer, Arminius und der Untergang des Varus. Warum die Germanen keine Römer wurden. Klett-Cotta, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-608-94510-2 (გერმანული) (Arminius and the downfall of Varus. Why the Teutons did not become Romans.)
• Durschmied, Erik (April 13, 2013). The Weather Factor: How Nature Has Changed History. Hachette UK. ISBN 1444769650. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Adrian Goldsworthy, In The Name of Rome: The Men Who Won The Roman Empire. Weidenfeld & Nicolson, London, 2004.
• Joachim Harnecker, Arminius, Varus und das Schlachtfeld von Kalkriese. Eine Einführung in die archäologischen Arbeiten und ihre Ergebnisse. 2nd ed. Rasch, Bramsche 2002 ISBN 3-934005-40-3 (გერმანული) (Arminius, Varus and the battlefield of Kalkriese. An introduction to the archaeological work and its results.)
• Ralf Günter Jahn, Der Römisch-Germanische Krieg (9–16 n. Chr.). Dissertation, Bonn 2001 (გერმანული) (The Roman-Germanic war (9–16 CE).)
• Johann-Sebastian Kühlborn, "Auf dem Marsch in die Germania Magna. Roms Krieg gegen die Germanen". In: Martin Müller, Hans-Joahim Schalles und Norbert Zieling (Eds.), Colonia Ulpia Traiana. Xanten und sein Umland in römischer Zeit. Zabern, Mainz 2008, ISBN 978-3-8053-3953-7, S. 67–91. (გერმანული) ("On the march into Germania Magna. Rome's war against the Germanic tribes".)
• Fabian Link, Die Zeitdetektive. Die Falle im Teutoburger Wald: Ein Krimi aus der Römerzeit. Ravensburger, 2010, ISBN 978-3-473-34535-9. (გერმანული) (The time detectives. The events in the Teutoburg Forest: a crime story of Roman times.) (youth fiction)
• Ralf-Peter Märtin, Die Varusschlacht. Rom und die Germanen. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2008, ISBN 978-3-10-050612-2 (გერმანული) (The Varus Battle. Rome and the Germanic tribes.)
• Günther Moosbauer, Die Varusschlacht. Beck'sche Reihe, Verlag C. H. Beck Wissen, München 2009, ISBN 978-3-406-56257-0 (გერმანული) (The Varus Battle.)
• Murdoch, Adrian (1 December 2012). Rome's Greatest Defeat: Massacre in the Teutoburg Forest. The History Press. ISBN 0752494554. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Paweł Rochala, Las Teutoburski 9 rok n.e. (პოლონური) Bellona, Warszawa, 2005.
• Michael Sommer, Die Arminiusschlacht. Spurensuche im Teutoburger Wald. Stuttgart 2009 (გერმანული) (The Arminius Battle. Search for traces in the Teutoburg Forest.)
• Dieter Timpe, Römisch-germanische Begegnung in der späten Republik und frühen Kaiserzeit. Voraussetzungen – Konfrontationen – Wirkungen. Gesammelte Studien. Saur, München & Leipzig, 2006, ISBN 3-598-77845-7 (გერმანული) (Roman-Germanic encounter in the late Republic and early Empire. Conditions – Confrontations – Effects. Collected Studies.)
• Tucker, Spencer (2010). Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict. ABC-CLIO. ISBN 1598844296. ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
• Peter S. Wells, The Battle That Stopped Rome: Emperor Augustus, Arminius, and the Slaughter of the Legions in the Teutoburg Forest, W.W. Norton & Company, New York, NY 2003, ISBN 0-393-02028-2 Strong on archaeology; controversial^{საჭიროებს წყაროს მითითებას - თარიღი არ არის მითითებული! გამოიყენებთ {{subst:ფაქტიჩა}} !} "Florus"-based theory.
• Peter Oppitz, Das Geheimnis der Varusschlacht. Zadara-Verlag, 2006, ISBN 3-00-019973-X (გერმანული) (The mystery of the Varus Battle.) Paderborn would have been the site of the battle.
• Rainer Wiegels (ed.), Die Varusschlacht. Wendepunkt der Geschichte? Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-1760-5 (გერმანული) (The Varus Battle. Turning point of history?)
• Reinhard Wolters, Die Römer in Germanien. 5th ed. Verlag C.H. Beck, München 2006, ISBN 3-406-44736-8 (გერმანული) (The Romans in Germania.)
• Reinhard Wolters, Die Schlacht im Teutoburger Wald. Arminius, Varus und das römische Germanien. München 2008, ISBN 978-3-406-57674-4 (გერმანული) (The Battle of the Teutoburg Forest. Arminius, Varus and Roman Germania.)

XX საუკუნე

• Gesa von Essen, Hermannsschlachten. Germanen- und Römerbilder in der Literatur des 18. und 19. Jahrhunderts. Wallstein Verlag, Göttingen 1998, ISBN 3-89244-312-2 (გერმანული) (Hermann Battles. Images of Teutons and Romans in the literature of the 18th and 19th centuries.)
• Wolfgang Schlüter (Ed.), Römer im Osnabrücker Land. Die archäologischen Untersuchungen in der Kalkrieser-Niewedder Senke. Rasch, Bramsche 1991, ISBN 3-922469-57-4 (გერმანული) (Romans in the Osnabrück District. The archaeological excavations in the Kalkriese-Niewedde depression.)

XIX საუკუნე

• Edward Shepherd Creasy, Germans under Arminius Revolt Against Rome in The Great Events by Famous Historians, Vol. 2, compilation of historical essays published in 1905

სქოლიო

1. Wells, Peter S. The Battle that stopped Rome. New York: W.W. Norton & Company. 2003, p. 187 ISBN 0-393-32643-8
2. Kevin Sweeney, Scholars look at factors surrounding Hermann’s victory დაარქივებული 2011-07-14 საიტზე Wayback Machine. . www.nujournal.com
3. Murdoch 2012
4. Tucker 2010, p. 75
5. Cawthorne 2012
6. Durschmied 2013
7. Davis 1999, p. 68
8. Creasy 2007, p. 104
9. How the eagles were tamed. The Spectator (March 27, 2004). ციტირების თარიღი: January 16, 2015.
10. Publius Quinctilius Varus (46 BCE – 9 CE). www.livius.org (September 2010).
11. Tacitus, Annals, IV.66
12. Velleius 2,195.
13. Velleius 2,109.
14. Legio XVII. www.livius.org (September 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-14. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
15. Strabo 7, 1, 3; Velleius 2, 108, 2; 2, 109, 2f.; Tacitus, Annals, II.45
16. Velleius Paterculus, Compendium of Roman History 2, 109, 5; Cassius Dio, Roman History 55, 28, 6–7
17. Legio V Alaudae. www.livius.org (September 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-04-26. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
18. Velleius 2,105.
19. Tacitus Annals, II.9
20. Tacitus, Annals, XI.16
21. Velleius 2,118.
22. Segimerus in Ancient Library. Ancient Library (September 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-12. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
23. Several examples by Max Ihm, s. v. "Cheruski", in: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE) III.2, Stuttgart 1899, cols. 2270–2272. (გერმანული)
24. Velleius Paterculus 2, 104,2
25. The Ambush That Changed History. Fergus M. Bordewich, Smithsonian Magazine (September 2005). ციტირების თარიღი: 2008-10-17.
26. Drusus in Ancient Library. Ancient Library (September 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-12. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
27. Germans under Arminius Revolt Against Rome. Edward Shepherd Creasy, The Great Events by Famous Historians, Vol. 2 (1905).
28. Tacitus, Annals, I.71
29. Velleius 2,119,5.