ვახანი (გეოგრაფიული რეგიონი)

ვახანი (პუშტუ واخان; ტაჯ. Вахон) — პამირის, ჰინდუქუშის და ავღანეთის ყარაყორუმის მთიანი რეგიონი. ვახანის რაიონი მდებარეობს ავღანეთში ბადახშანის პროვინციაში.

ვახანის დერეფანი

გეოგრაფია

ვახანი და მისი მიმდებარე ტერიტორია, ტაჯიკეთის და ავღანეთის საზღვრების გასწვრივ.

ვახანი მდებარეობს ავღანეთის უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთში. ის მოიცავს ამუდარიას სათავეს და ანტიკური ხანაში ტარიმის ბასეინიდან ბადახშნის მიმართულებით სამოგზაურო დერეფანს წარმოადგენდა.

1883 ვახანი მთლიანად მოიცავდა როგორც ფანჯის და მდინარე პამირის ხეობებს, ასევე ფანჯის ზედა ნაკადს რომელიც მდინარე ვახანის სახელითაა ცნობილი.^[1] დიდ ბრიტანეთსა და რუსეთის იმპერიას შორის 1873 წელს დადებულმა ხელშეკრულებამ ვახანი გავლენის სფეროებად გაყო. მას შემდეგ ტერმინი - ვახანი, მდინარეების ფანჯის და პამირის სამხრეთით ავღანეთის ტერიტორიაზე მოქცეული ნაწილთან მიმართებაში გამოიყენება, ხოლო ისტორიული ვახანის ჩრდილოეთ ნაწილს დღევანდელი ტაჯიკეთის მთიანი ბადახშანის ავტონომიური ოლქი წარმოადგენს.

ვახანში მიმავალ ერთადერთ კომუნიკაციას იშკაშიმიდან კალია-პანჯის უღელტეხილით შარადისკენ მიმავალი გრუნტის გზა წარმოადგენს. გზის დასასრულიდან მიმავალი ბილიკები ვახჯირის უღელტეხილით უკავშირდება ჩინეთს. ეს მარშუტი ტურისტებისთვის ჩკეტილია.

ვახანის დასავლეთი ნაწილი, იშკაშიმსა და კალია-პანჯას შორის ტერიტორია რომელიც მდინარე ფანჯის ხეობას მოიცავს ცნობილია როგორც ქვემო ვახანი. მდინარეების ვახანის და პამირის ხეობები, მათი შენაკადები და მათ შორის რელიეფი ცნობილია როგორც ზედა ვახანი.

ზედა ვახანის უკიდურესი აღმოსავლეთ წერტილი ცნობილია როგორც პამირ კნოტი. ამ ადგილას ერთდება ჰიმალაი, ტიან-შანი, ყარაყორუმი, კუნლუნი და ჰინდუქუში. პამირ კნოტის დასავლეთით არის მცირე პამირი. დერეფანი სამხრეთიდა ჰინდუქუშის მთებითაა შემოსაზღვრული.

ვახანის დერეფანი

ვახანის დერეფანი პაკისტანსა და ტაჯიკეთს შორის.

ვახანი ჩინეთის ტახკორგან-ტაჯიკის ავტონიმიურ ოლქთან დაკავშირებულია წვრილი ხეობით, რომელსაც ვახანის დერეფანი ეწოდება. დერეფანი ტაჯიკეთის მთიანი ბადახშანის ავტონომიური ოლქს პაკისტანის გიგლიტების ხაიბერ-პახტუნხვა და გილგიტ-ბალტისტანისგან ყოფს.

ვახანის დერეფანში მიედინება მდინარე ვახანი, რომელიც კალია-პანჯისთან უერთდება მდინარე პამირს, რომელიც შემდეგ თავისმხრივ უერთდება მდინარე ფანჯს.

ისტორია

ისტორიულად ვახანის მნიშვნელოვანი რეგიონი იყო, სადაც ერთმანეთ ცენტრალური აზიის დასავლეთი და აღმოსავლეთი ხვდებოდა ერთმანეთს. დასავლეთი ვახანი (休密 ხიუმი) პირველი საუკუნის ადრეულ წლებში დაიპყრო კუჯულა კადფიზიმ, პირველი "დიდი ქუშანი". ის იყო იმ ძირითადი ხუთი სამთავროდან (ხიჰოუ) ერთ ერთი რომლებისგანაც შემდგომ შეიქმნა ქუშანის სამეფო.^[2]

1883 - წლამდე ვახანი წარმოადგენდა სამთავროს რომელიც მოიცავდა მდინარეების პამირის და ფანჯის ბასეინებს და იმართებოდა მემკვიდრეობით მირ-ემის მიერ. მისი დედაქალაქი იყო ქილაე-პანჯია.^[3] 1880-იანებში ბრიტანეთის ზეწოლით ავღანეთის ემირმა აბდურ-რახმანმა ვახანზე ავღანეთის გავლენა გაავრცელა.^[4]

1873 წელს რუსეთ-ბრიტანეთის და 1893 წელს ბრიტანეთ-ავღანეთის შეთანხმებებით ვახანის ისტრიული რეგიონი გაიყო და შექმნა საზღვარი რუსეთის და ბრიტანეთის იმპერიებს შორის.^[5]

როდესაც ჩინეთის ხელისუფლებაში მაო ძედუნი მოვიდა მან ჩაკეტა საზღვარი ავღანეთთან, რითიც 2000 წლიანი საქარავნო გზის არსებობა შეწყდა. როდესაც 1979 წელს საბჭოთა კავშირი შეიჭრა ავღანეთში, მათ დაიკავეს ვახანის დერეფანი და იქ სამხედრო პოსტები ააშენეს, ასევე მათი აშენებული ხიდი პამირზე. მიუხედავად ავღანეთში არსებული სიტუაციისა ვახანში საბრძოლო მოქმედებები არ წარმოებულა. 2010 წელს ვახანი გამოცხადდა მშვიდობიან ტერიტორიად რომელზე დანარჩენ ავღანეთში მიმდინარე ომს არ მოუხდენია გავლენა.^[6]

ლიტერატურა

• Gordon, T. E. 1876. The Roof of the World: Being the Narrative of a Journey over the high plateau of Tibet to the Russian Frontier and the Oxus sources on Pamir. Edinburgh. Edmonston and Douglas. Reprint: Ch’eng Wen Publishing Company. Taipei. 1971.
• Kokaisl, Petr. The lifestyles and changes in culture of Afghan Kyrgyz and Kyrgyz in Kyrgyzstan. Asian Ethnicity. 2013, vol. 14, issue 4, pages 407-433. ISSN 1463-1369. Online
• Shahrani, M. Nazif. (1979) The Kirghiz and Wakhi of Afghanistan: Adaptation to Closed Frontiers and War. University of Washington Press. 1st paperback edition with new preface and epilogue (2002). ISBN 0-295-98262-4.
• Stein, Aurel M. 1921a. Serindia: Detailed report of explorations in Central Asia and westernmost China, 5 vols. London & Oxford. Clarendon Press. Reprint: Delhi. Motilal Banarsidass. 1980.
• Stein Aurel M. 1921. “A Chinese expedition across the Pamirs and Hindukush, A.D. 747.” Indian Antiquary 1923. From: www.pears2.lib.Ohio-state.edu/ FULLTEXT/TR-ENG/aurel.htm. Last modified 24 June 1997. Retrieved 13 January 1999.
• Stein Aurel M. 1928. Innermost Asia: Detailed report of explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern Iran, 5 vols. Clarendon Press. Reprint: New Delhi. Cosmo Publications. 1981.
• Stein Aurel M. 1929. On Alexander's Track to the Indus: Personal Narrative of Explorations on the North-west Frontier of India. London. Reprint, New York, Benjamin Blom, 1972.

რესურსები ინტერნეტში

• Photo Essay on Afghan Kyrgyz in Wakhan and on the group Kyrgyz that migrated to Turkey from the Wakhan დაარქივებული 2021-12-27 საიტზე Wayback Machine.
• Aga Khan Development Network: Wakhan and the Afghan Pamir (2010)
• Juldu.com

სქოლიო

1. Hermann Kreutzmann (2005): The Significance of Geopolitical Issues for Development of Mountainous Areas of Central Asia Map at p.12
2. Hill, John E. 2004. The Western Regions according to the Hou Hanshu. Draft annotated English translation. Chapter 13
3. Hermann Kreutzmann (2003) ''Ethnic minorities and marginality in the Pamirian Knot'' (PDF). ციტირების თარიღი: 2012-09-27.
4. Library of Congress – Country Study of Afghanistan
5. International Boundary Study of the Afghanistan-USSR Boundary (1983) დაარქივებული 2014-08-17 საიტზე Wayback Machine. by the US Bureau of Intelligence and Research
6. Wong, Edward (27 October 2010). „In Icy Tip of Afghanistan, War Seems Remote“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 28 October 2010.