Guinea-Bisau esas lando jacanta an westal Afrika. Ol havas kom vicini Senegal norde e Guinea este e sude. Weste jacas Oceano Atlantiko. La lando olim nomesis Portugalana Guinea.
| Guinea-Bisau | ||
| República da Guiné-Bissau | ||
 |
 | |
| Standardo di Guinea-Bisau | Blazono di Guinea-Bisau | |
| Nacionala himno: | ||
| Esta é a Nossa Pátria Bem Amada | ||
 | ||
Urbi: | ||
| Chefurbo: | Bissau | |
| · Habitanti: | 407 424 (2007) | |
| Precipua urbo: | Bissau | |
Lingui: | ||
| Oficala lingui: | Portugalana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Umaro Sissoco Embaló | |
| · Chefministro: | Rui Duarte de Barros | |
Surfaco: (136ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 36 125 km² | |
| · Aquo: | 22,4 % | |
Habitanti: (153ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 1 833 247[1] (julio 2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 50,75 hab./km² | |
Plusa informi: | ||
| Valuto: | Franko CFA di Westal Afrika | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | GW | |
GNB | ||
624 | ||
| Reto-domeno: | .gw | |
Bazala fakti pri Guinea-Bisau.
Historio
| Precipua artiklo: Historio di Guinea-Bisau |
Guinea-Bisau esis parto de la rejio Gabu e del imperio Mali. Portugalani arivis en la regiono en 1446. Kun la kunlaboro di lokala tribui, li komencis komercar sklavi. Bissau fondesis en 1687 kom fortifikita portuo e komercala centro. Dum la 19ma yarcento Portugalani okupis teritorii doplanda. La disputo teritoriala kontre Britaniani pri la kontrolo dil insulo Bolama solvesis favoroze a Portugal dal Usana prezidanto Ulysses S. Grant.
Guinea-Bisau nedependanteskis de Portugal ye la 24ma di septembro 1973. Luís Cabral divenis lua unesma prezidanto e guvernis de 1973 til la 14ma di novembro 1980 kande ilu revokesis per stato-stroko komandita da João Bernardo "Nino" Vieira. Vieira guvernis til 1984 e la lando kontrolesis da militistala konsilistaro.
L'unesma libera prezidantal elekto eventis en 1994, vinkita da João Bernardo Vieira, ma militistala revolto revokis la prezidanto en 1998. Pos la revoko di Vieira komencis interna milito, qua duris de la 7ma di junio 1998 til la 10ma di mayo 1999. Nova elekto eventis en 2000, vinkita da Kumba Ialá. En 2003 itere eventis militistala revolto qua revokis Ialá.
En 2005 itere eventis prezidantal elekti, lor vinkita da João Bernardo Vieira. Vieira guvernis til la 2ma di marto 2009 kande il asasinesis dal militisti. Raimundo Pereira asumis kom provizora prezidanto til la rezulto di nova prezidantal elekto, qua eventis ye la 28ma di junio 2009 e vinkesis da Malam Bacai Sanhá.
En 2008, l'admiralo Bubo Na Tchuto probis komandar stato-stroko, ma faliis e fugis vers Gambia. Pose, ilu eniris Bisauana teritorio travestiita kom peskero. Ye la 1ma di aprilo sam yaro, soldati unionis a Bubo Na Tchuto ed invadis la domo dil chefministro Carlos Gomes Júnior, qua enkarcerigesis. Centi di suportinti di Gomes Júnior demandis la liberigo dil chefministro. La chefo dil armeo Antonio Ndjai minacis mortigar la chefministro, e lua suportinti abandonis la stradi. La situo gradope divenis min tensata, e Gomes Júnior foriris Guinea-Bisau ye la fino di aprilo, supozite por kuracesar en Portugal. Ilu retroiris a Guinea-Bisau ye la 16ma di junio 2010, e restis en povo til la 10ma di februaro 2012, kande ilu renuncis.
Politiko
.jpg)
Segun la konstituco aprobita ye la 27ma di novembro 1996 e promulgita ye la 4ma di decembro sam yaro,[2] Guinea-Bisau esas parlamentala republiko. Ante, la guvernerio esis forte centraligita, ma pos 1991 la lando havas multa politikala partisi. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La chefministro esas la chefo di guvernerio, ed elektesas dal prezidanto pos konsultar la politikala partisi.
João Bernardo Vieira qua guvernis la lando de 1980 til 1999 pos stato-stroko ed ekpulsesis de la povo pos interna milito, elektesis prezidanto en 2005. Ye la 2ma di marto 2009 ilu mortigesis dum nova stato-stroko. Raimundo Pereira asumis kom provizora prezidanto pos lua morto.
Ye la 28ma di junio 2009 eventis elekti[3] vinkita da Malam Bacai Sanhá, qua asumis la povo ye la 8ma di septembro 2009[4]. Pos yari di nestabileso e nova elekti en aprilo e mayo 2014, José Mário Vaz elektesis prezidanto, e de 23ma di junio 2014 ilu guvernas la lando.
La parlamento (Populala Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 100 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo.
La Supra Korto (Supremo Tribunal da Justiça) konsistas ek 9 judiciisti qui elektesas dal prezidanto, ed esas la maxim alta apelo-korto di la lando. Existas regionala korti, 1 en singla de la 9 regioni di la lando, qui funcionas kom unesma apelo-korti por kriminala e civila kazi. Existas 24 lokala korti qui judicias min grava krimini e civila kazi evaluita en min kam US$ 1.000,00.
Geografio
_(2).jpg)
Havanta 36 125 km², la surfaco di Guinea-Bisau esas plu granda kam olta di Taiwan e Belgia. Ol jacas inter la latitudi 11° e 13°N, e la longitudi 13° e 17°W. Cirkume 10,67% de lua surfaco esas kultivebla, 8,89% okupesas kun permananta plantacaji, ed 80,44% havas altra uzi. Cirkume 223,6 km² esas irigacata tereni.
La tereni en Guinea-Bisau esas basa: la maxim alta monto havas 300 metri di altitudo. Este, la vejetantaro esas savano. La tereni an la litoro esas plana e kovrata da marshi. La precipua fluvio di Guinea-Bisau esas Geba, longa de 550 km e navigebla dum 140 km por navi til 2.000 tuni. Geba naskas en Guinea, trairas Senegal e debushas an l'Atlantiko. Altra importanta fluvii esas Corubal (an la frontiero kun Guinea) e Farim (longa de 257 km).
La klimato esas varma dum tota yaro, e la mezavalora yarala temperaturo esas 26,3ºC. Ol influesas da la musono dum la pluvoza sezono, de junio til semptembro od oktobro, e dal vento Harmattan de Sahara dum la sika sezono, de decembro til aprilo. La mezavalora yarala pluvo-quanto en Bissau esas 2.024 mm, malgre ke ol koncentresas dum la pluvoza sezono.
Ekonomio
| Precipua artiklo: Ekonomio di Guinea-Bisau |
Guinea-Bisau havas un ek la min granda TNP per persono ed un ek la maxim basa indexo pri homala developeso dil mondo. Plu kam 2/3 de lua habitantaro vivas sub la povreso-lineo.[5]
Naturala moyeni trovebla en Guinea-Bisau inkluzas fishi, ligno, fosfati, bauxito, argilo, granito, kalkopetro e jaceyi di petrolo qui komencis esar explotata.[1]
Rizo esas la precipua agrokultivala produkturo di la lando. L'exportacaji di kastano di anakardo e di arakido duras esar importanta.
Pos yari di ekonomiala nestabileso, la lando adoptis Franko CFA di Westal Afrika kom valuto en 1997.[6]
Demografio
_(2).jpg)
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Guinea-Bisau havis 1 833 247 habitanti.[1] Segun statistiki de 2008, la precipua etnio esas Fulani (28,5% de la habitantaro). Mandinga esas 14,7%, Papel o Pepel esas 9,1%, Manjaco esas 8,3%, Beafada esas 3,5%, Mancanha 3,1%, Bijago 2,1%, Felupe 1,7%, Mansoanca 1,4%, Balanta Mane 1%, altri esas 1,8%, e 2,2% ne esis Afrikani[1]
Nur 14% de la habitantaro parolas Portugalana; 44% parolas Kriol, la Portugalana kreolo. La lingui Pular e Mandingo anke parolesas.[1]
La religio kun la maxim granda nombro di adepti esas islamo: 45,1% dil habitantaro. Kristani esas 22%, lokala religii praktikesas da 14,9% de la habitantaro, 2% praktikas nula religio, e ne existas dati pri 15,9% de la habitntaro.[1]
L'eduko esas obligata por pueri evanta 7 til 13 yari. Sekundara skolo esas larje disponebla, tamen la lando havas poka fakultati, e la studenti preferas studiar exterlande, precipue en Portugal.
La maxim granda urbi esas Bissau (388 028 habitanti), Bafatá (22.521 habitanti), Gabú (14.430 habitanti), Bissorã (12.688 habitanti), Bolama (10.769 habitanti) e Cacheu (10.490 habitanti).
Kulturo
,_XVIII-inizio_XIX_sec..JPG)
La precipua etniala grupi di la lando esas le Balanta (25%) e Mandinka. Altra grupi esas le Fula, le Pepel, le Manjaku e le Mancanha. La populo Bijago vivas en l'arkipelago Bijagós. Ta grupi havas richa tradicionala kulturi, nome en la skulti e dansi.
La precipua muzikala jenro di Guinea-Bisau esas la poliritmala Gumbe, qua esas poke konocata exterlande. La liriki di la muziki ordinare kompozesas en Kriol. La karnavalo di Bissau evolucionis multe dum recenta yari ed esas komplete originala. O esabas un ek la precipua kulturala manifesti de la lando.
La literaturo di Guinea-Bisau esas komencanta. Abdulai Silla (n. 1959) skribis l'unesma romano di la lando: Eterna Paixão (publikigita en 1994). Altra skriptisto esas Marinho de Pina.
Pri cinemo, Flora Gomes esas internacione konocita Bisauana filmifistino.
La maxim populara sporto praktikata e prizata en la lando esas futbalo. Nun, nula Bisauana futbalisto esas internacione konocata. De 2004 til 2018, Bisauana futbalisto Bocundji Ca ludis en diversa futbalo-klubi di Francia. Pri atletismo, Holder Ocante da Silva e Braima Suncar Dabo partoprenis kelka internaciona konkursi.
Referi
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
