Տողադարձ

Տողադարձ, գրության մեջ կիրառվող այն միջոցը (եղանակը), երբ նախորդ տողում տեղ չլինելու պատճառով բառի մի մասը տեղափոխվում է հաջորդ տողի սկիզբ, և նախորդ տողում մնացած (թողնված) մասի վերջում դրվում է կետադրական հատուկ նշան՝ ենթամնա, որ կոչվում է նաև տողադարձի նշան։

Տողադարձի հիմքում ընկած է վանկատման սկզբունքը։ Երբեմն տողադարձ կատարվում է նաև բառակազմական սկզբունքով։

Լեզուների մեծ մասում տողադարձը կատարվում է պարզապես բառը երկու մասի բաժանելով ու կետադրական հատուկ նշան դնելով։ Սակայն որոշ լեզուների մի շարք բառերում տողադարձի ժամանակ որոշակի փոփոխությունների են ենթարկվում որոշ տառեր կամ դիակրիտիկ նշաններ, օրինակ՝

• անգլերեն - eighteen → eight-//teen;
• հունգարերեն - asszonnyal → asz-//szony-//nyal;
• հոլանդերեն - reëel → re-//eel, omaatje → oma-//tje;
• հունարեն - Μαϊ̓ου → Μα-//ἰου;
• կատալոներեն - paral·lel → paral-//lel;
• գերմաներեն - Zucker → Zuk-//ker, Schiffahrt → Schiff-//fahrt (ավանդական գրությամբ, նոր գրությամբ՝ Zu-//cker и Schifffahrt);
• շվեդերեն - glassko → glas-//sko, glass-//ko, glass-//sko (կախված բառի իմաստից)։

Տողադարձի կանոնները հայերենում

Ժամանակակից հայերենում կիրառվող տողադարձի հիմնական կանոններն ամփոփված են Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատուում (լույս է տեսել 2006 թվականին)։

Հայերենում տողադարձն ավելի հաճախ կատարվում է վանկատման սկզբունքով, ըստ որի՝

• Երկու ձայնավորների միջև գտնվող մեկ բաղաձայնն անցնում է հաջորդ տող, օրինակ՝ ա-շակերտ, նկա-րել, հա-սարակ և այլն։
• Երկու ձայնավորների միջև գտնվող երկու և ավելի բաղաձայններից հաջորդ տող է անցնում միայն մեկը՝ վերջինը, օրինակ՝ կար-դալ, հաղ-թել կանգ-նել, հարց-նել և այլն։
• Երկու և ավելի բաղաձայնների միջև եղած գաղտնավանկը, այսինքն՝ լսվող, բայց չգրվող ը հնչյունը գրվում է միայն տողավերջի ու հաջորդ տողի սկզբի վանկերում, օրինակ՝ հետաքըր-քըրվել, կըն-քահայր, բայց հե-տաքրքրվել, կնքա-հայր։
• Զբ, զգ, շտ, սպ, սկ, ստ և նման հնչյունակապակցություններով սկսվող բառերի տողադարձի ժամանակ ը-ն գրվում է բառի առաջին բաղաձայնից առաջ, օրինակ՝ ըզ-բոսանք, ըշ-տապել, ըս-կիզբ, ըս-տանալ, Հատուկ անունների ժամանակ նման տողադարձ չի կատարվում, որպեսզի հատուկ անունը Ը-ով չսկսվի, այսինքն՝ պիտի տողադարձել Ստե-փան։
• Տողադարձի ժամանակ պիտի խուսափել ավելորդ Ը ներմուծելուց, օրինակ՝ ճիշտ են հարց-նել, մարմ-նամարզություն, կարմ-րել ձևերը, իսկ հարցը-նել, մարմը-նամարզություն, կարմը-րել ձևերը սխալ են։
• Բարդ և նախածանցավոր բառերը կարելի է տողադարձել և՛ վանկատման, և՛ բառակազմական սկզբունքներով, այսինքն՝ կարելի է հաջորդ տող տանել արմատը կամ ամբողջական բառը, օրինակ՝ ան-ուրանալի կամ անու-րանալի, կաթն-ատամ կամ կաթնա-տամ, քսան-երեք կամ քսանե-րեք, ինքն-իշխան կամ ինքնիշ-խան։

Բառակազմական սկզբունքով տողադարձելիս գաղտնավանկի ը-ն չի գրվում ոչ նախորդ տողի վերջում, ոչ էլ հաջորդ տողի սկզբում, օրինակ՝ ան-կշռություն, արև-մտյան, դարա-գլուխ, ան-վնաս։ Բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նախորդ տողում մնացած բառամասը գաղտնավանկի ը-ից բացի այլ ձայնավոր չունի. տվյալ դեպքում ը-ն գրվում է, օրինակ՝ թըր-թիռ, ձկըն-կուլ։

• Տառային և վանկատառային հապավումները չեն տողադարձվում, օրինակ՝ ԽՍՀՄ, ԱՊՀ,

Աղբյուրներ

• Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատուն ամբողջությամբ ՊԴՖ ձևաչափով
• Ա. Սուքիասյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 2008, էջ 84-85։
• Հ. Պետրոսյան, Հայերենագիտական բառարան, Երևան, 1987, էջ 583-584։