Տոհմ

Տոհմ, իր ծագումը մի գծով տանող, միևնույն նախնուց սերած լինելու ինքնագիտակցությամբ, ընդհանուր տոհմանուն կրող և արյունակից մարդկանց խումբ։ Ծագել է նախնադարյան հոտից, տոհմում հետևել են արտամուսնությանը, և այդ օրենքի ուժով տոհմերը չեն մնացել մեկուսացված, այլ հենց սկզբից միավորվել են ցեղերի մեջ։ Սկզբում ցեղը կազմվել է ամուսնական հարաբերություններով կապված երկու տոհմերից։ Հետագայում, վերջինների բաժանման հետևանքով, ցեղի մեջ սկսել են մտնել ֆրատրիայում միավորված մեծ թվով տոհմեր։ Գիտության մեջ տարածված տեսակետներից մեկի համաձայն՝ տոհմային հասարակարգն անցել է զարգացման երկու հաջորդական փուլ՝ մայրական տոհմի դարաշրջան և հայրական տոհմի դարաշրջան։ Մայրական տոհմում մարդկանց արտադրողական հարաբերությունները, որպես կանոն, համընկել են արյունակից ազգականների միջև հարաբերություններին։ Այդ հարաբերությունները բնորոշվել են համայնական աշխատանքով և ապառմամբ, արտադրության հիմնական միջոցների համատոհմական գործերում տոհմակիցների իրավահավասարությամբ։ Այսպիսով, տոհմը այդ փուլում եղել է նախնադարյան հասարակության տնտեսական բջիջ։ Արտադրողական ուժերի զարգացման հետ տեղի է ունեցել անցում հայրական տոհմի դարաշրջանին։ Ժողովուրդների զգալի մասի մոտ այդ անցումը կապված է եղել հովվական անասնապահության, գյութանային երկրագործության և մետաղամշակության տարածման հետ։ Հասարակության տնտեսական բջիջը դարձել է նահապետական մեծ ընտանիքը։ Այդ ժամանակ էլ տոհմական հարաբերությունները սկսել են քայքայվել, և աստիճանաբար ձևավորվել են տարածքային համայնքները։ Հարևանությամբ ապրող տարատոհմ նահապետական ընտանիքները կազմել են դրացիական համայնք։ Ձևավորվել է փոքր ընտանիքը՝ որպես հասարակության տնտեսական բջիջ։ Այդ բոլոր փոփոխությունները հանգեցրել են տոհմական կարգերի վերջնական անկմանն ու դասակարգային հարաբերությունների ձևավորմանը։ Սակայն տոհմական զանազան կառուցվածքներ հաճախ պահպանվում են նաև դասակարգային հասարակության առաջացումից հետո։ Այլ տեսակետի համաձայն՝ դեռևս տոհմական հարաբերությունների վաղ փուլում տոհմը եղել է ոչ թե արտադրական բջիջ, այլ հիմնականում ունեցել է սոսկ ամուսնության կարգավորման դեր։ Ընդ որում, տոհմը դրսևորվել է մայրական կամ հայրական ձևով՝ կախված ոչ թե նրա զարգացման փուլից, այլ որոշակի պայմաններից։ Հասարակության տնտեսական բջիջը և հասարակական կարևորագույն մարմինը եղել է արտամուսնական օրենքի ներգործությամբ տարբեր տոհմերի ներկայացուցիչներ ընդգրկող համայնքը։ Այդպիսի համայնքի միջուկը կազմել են մի տոհմի ներկայացուցիչները։ Ըստ այդ տեսակետի՝ տոհմը և համայնքը եղել են տարբեր, բայց համատեղ գոյակցող հասարակական միավորներ։