Կենտրոնական Ասիա

Կենտրոնական Ասիա (ղազախերեն՝ Орта Азия, թուրքմեներեն՝ Merkezi Aziýa, ուզբեկերեն՝ Oʻrta Osiyo, ղրղզերեն՝ Орто Азия, տաջիկերեն՝ Осиёи Марказӣ, պարսկերեն՝ آسیای مرکزی, ուրդու՝ وسط ایشیا, չինարեն՝ 中亚), ասիական տարածաշրջան^[2]։

Կենտրոնական Ասիա
Տեսակ	տարածաշրջան և մշակութային շրջան
Մայրցամաք	Ասիա
Երկիր	Ղազախստան,  Ղրղզստան,  Ուզբեկստան,  Տաջիկստան,  Թուրքմենստան,  Աֆղանստան և  Չինաստան
Կազմված է	Ղազախստան, Ղրղզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան և Ուզբեկստան
Մասն է	Ասիա[1]

Ասիայի տարածաշրջանները ըստ ՄԱԿ-ի՝      Հյուսիսային Ասիա      Կենտրոնական Ասիա      Հարավ-արևմտյան Ասիա      Հարավային Ասիա      Արևելյան Ասիա      Հարավ-արևելյան Ասիա

Կենտրոնական Ասիան աշխարհի քարտեզին

Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի այս տարածաշրջանի մեջ մտնում են հետևյալ տարածքները՝ Մոնղոլիան, Արևմտյան Չինաստանը, Հյուսիսային Հնդկաստանը և Հյուսիսային Պակիստանը, Հյուսիս-Արևելյան Իրանը, Աֆղանստանը, Միջին Ասիայի 4 հանրապետությունները, Ղազախստանը և Ռուսաստանի ասիական մասի տայգայի գոտուց դեպի հարավ գտնվող տարածքները^[3]։ Առաջին քարտեզում ներկայացված է տարածաշրջանը ըստ ՄԱԿ-ի^[4]։ Կենտրոնական Ասիան, տարածաշրջանի նոր անվանումն է^[5]։ 1924 թվականից շրջանառության է դրվել Ղազախստան և Միջին Ասիա անվանումը։ Կենտրոնական Ասիայի երկրներն են^[6].

•  Թուրքմենստան
•  Ղազախստան
•  Ղրղզստան
•  Տաջիկստան
•  Ուզբեկստան

Բնական պայմաններ

Կենտրոնական Ասիայի մակերևույթը բազմազան է^[7], իսկ ընդերքը հարուստ օգտակար հանածոներով և թանկարժեք քարերով^[8]։ Արևմտյան և հյուսիսային մասերում հարթավայրերն են, իսկ հարավային մասում ձգվում են բարձր լեռները^[9]։ Հարավային մասում է գտնվում նաև տարածաշրջանի ամենաբարձր գագաթը՝ Ղազախստանի տարածքում^[10]։ Կենտրոնական Ասիան հարուստ է նաև հանքային ռեսուրսներով^[11]։ Ղազախստանի և Թուրքմենստանի տարածքում կան բնական գազի և նավթի հարուստ պաշարներ։ Ուզբեկստանում է գտնվում աշխարհի ոսկու և արծաթի պաշարների 1/10 մասը^[12]։ Ոսկու պաշարներով Ուզբեկստանը գտնվում է 3-րդ տեղում^[13]։ Ղազախստանի տարածքը հարուստ է բազմապիսի մետաղներով։ Կան նաև ֆոսֆորի, ցինկի և կապարի պաշարներ^[14]։

Կլիմա

Կենտրոնական Ասիայի տարածքը գտնվում է միևնույն ժամանակ հինգ կլիմայական գոտիներում^[15]։ Հիմնական գոտիները կիսաանապատային և մերձարևադարձային կլիմայական գոտիներն են^[3]։ Կլիման բազմազան է^[16]։ Տեղումները հիմնականում գրանցվում են երկրի հարավային մասերում՝ լեռնային հատվածներում։ Լեռների բարձրության պատճառով լեռների լանջերին և ստորոտին առաջացել են սառցադաշտեր^[17]։ Դրանց հալվելու հետևանքով գոյացել է Սիրդարյան գետը^[18]։

Պատմություն

Կենտրոնական Ասիայի պատմությունը որոշվում է տարածքի կլիմայով և աշխարհագրությամբ։ Ծովից հեռու գտնվելը ազդում էր նրա առևտրական կապերի վրա։

Կենտրոնական Ասիայում և նրա շրջակայքում տափաստանային քոչվորների և տեղաբնակների միջև հարաբերությունները երկար ժամանակ նշանավորվել են հակամարտություններով։ Քոչվորական ապրելակերպը շատ հարմար էր պատերազմին, և տափաստանային ձիարշավորդները դարձան աշխարհի ամենահզոր մարդկանցից մեկը։ Ցանկացած ներքին միասնություն պայմանավորված էր Մետաքսի ճանապարհի աղդեցությամբ, որն անցնում էր Կենտրոնական Ասիայի երկայնքով։

Նախաիսլամական և վաղ իսլամական ժամանակներում Կենտրոնական Ասիան բնակեցված էր հիմնականում իրանական լեզվով խոսող մարդկանցով։

Դեպի Կենտրոնական Ասիա թուրքական ժողովուրդների հիմնական գաղթը տեղի է ունեցել 6-11րդ դարերում։

Ծանոթագրություններ

1. https://www.workwithdata.com/place/central-asia
2. Commissariat, Tushna (2016-10). «James Cronin: 1931–2016». Physics World. 29 (10): 10–10. doi:10.1088/2058-7058/29/10/18. ISSN 0953-8585.
3. Okur, Mehmet Akif (2014 թ․ դեկտեմբերի 16). «Classical Texts Of The Geopolitics And The "Heart Of Eurasia"». Ege Universitesi Turk Dunyasi Incelemeleri Dergisi. 14 (2). doi:10.13062/tdid.201428262. ISSN 1301-2045.
4. Гpeнe, Франц (2016). В центре внимания - Центральная Азия. Collège de France. ISBN 978-2-7226-0431-5.
5. Andrea, Bernadette (2007). «Richard Frye. Ibn Fadlan's Journey to Russia: A Tenth-Century Traveler from Baghdad to the Volga River. Princeton: Markus Wiener Publishers, 2005. 160 pages. US$24.95 Paper ISBN 1-55876-366-X». Middle East Studies Association Bulletin. 41 (2): 201–202. doi:10.1017/s0026318400050744. ISSN 0026-3184.
6. САРАБЬЕВ, Алексей Викторович (2017). «"МАНДАТНАЯ ДЕРЖАВА ОСТАВЛЯЕТ ЗА СОБОЙ ЛИШЬ ПРАВО РУКОВОДСТВА…": КОНФЕССИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА В РЕШЕНИИ КОЛОНИАЛЬНЫХ ПРОБЛЕМ СИРИИ И ЛИВАНА (1920-Е ГГ.)*, "Восток. Афро-Азиатские общества: история и современность"». Восток. Афро-Азиатские общества: история и современность (6): 18–28. doi:10.7868/s0869190817060024. ISSN 0869-1908.
7. World Urbanization Prospects: The 2018 Revision. UN. 2019 թ․ օգոստոսի 30. էջեր 81–99. ISBN 978-92-1-004314-4.
8. «Кодан С.В. Государственный Комитет Обороны в системе партийного руководства и государственного управления в условиях Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.: создание, природа, структура и организация деятельности». Genesis: исторические исследования. 3 (3): 616–636. 2015-03. doi:10.7256/2409-868x.2015.3.15198. ISSN 2409-868X.
9. Ferrand, Gabriel. Relations de voyages et textes géographiques arabes, persans et turks relatifs a l'Extrême-Orient du VIIIeau XVIIIesiècles. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 426–458. ISBN 978-1-316-13436-8.
10. Millward, James A., 1961- (2007). Eurasian crossroads : a history of Xinjiang. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-13924-1. OCLC 63808300.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
11. «ISPAD 2016». Pediatric Diabetes. 17 (3): 167–167. 2016 թ․ ապրիլի 3. doi:10.1111/pedi.12375. ISSN 1399-543X.
12. &NA; (2005-10). «Eye on Washington». Oncology Times. 27 (19): 20–22. doi:10.1097/01.cot.0000289682.15501.12. ISSN 0276-2234.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
13. Barfield, Thomas J. (Thomas Jefferson) (2001). «History of Civilizations of Central Asia, Volume IV, The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The Historical, Social and Economic Setting, and: The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central Asia (review)». Journal of World History. 12 (2): 462–464. doi:10.1353/jwh.2001.0049. ISSN 1527-8050.
14. «Author Index: ChemInform 51/2016». ChemInform. 47 (51). 2016-12. doi:10.1002/chin.201651301. ISSN 0931-7597.
15. Strom, Alexander; Abdrakhmatov, Kanatbek (2018). Rockslides and Rock Avalanches of Central Asia. Elsevier. էջեր 259–331. ISBN 978-0-12-803204-6.
16. «Торвальдсен Г. Автоматизация транскрибирования исторических источников: опыт работы с материалами переписи населения Норвегии 1950 года». Историческая информатика. 1 (1): 94–103. 2018-01. doi:10.7256/2585-7797.2018.1.25686. ISSN 2585-7797.
17. Edinak, Ekaterina; Korovkin, Andrey (2018 թ․ դեկտեմբերի 10). Scientific Articles – Institute of Economic Forecasting Russian Academy of Sciences. LLC MAKS Press. էջեր 528–549. ISBN 978-5-317-06016-9.
18. Zürcher, E. (Erik) (2007). The Buddhist conquest of China : the spread and adaptation of Buddhism in early medieval China (3rd ed ed.). Leiden: Brill. ISBN 978-90-474-1942-6. OCLC 646789866. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կենտրոնական Ասիա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 378)։