Թոքաթ

Եվդոկիա (Թոխաթ, Թոքաթ), քաղաք Թուրքիայում, Սեբաստիա-Ամասիա-Սամսուն խճուղու վրա, այժմ՝ Թոքատ վիլայեթի վարչական կենտրոնը։ Գտնվում է Ալիս(այժմ՝ Էշիլ Իրմակ) գետի Թոզանլու կամ Թոքատ սու վտակի ձախ ափին՝ շրջապատված ոչ բարձր (Ղժղըժ, Թոփչամ, Քեմալ, Ճեմալ և Խաչ) լեռներով։ Եվդոկիան ընկած է լեռների միջև՝ արևելքից արևմուտք ձգված 650մ բարձրության հովտում։ Ունի գեղեցիկ դիրք, շրջապատված է փարթամ այգիներով ու պարտեզներով, օդը առողջարար է, աղբյուրները՝ սառնորակ ու քաղցրահամ։

Եվդոկիա(Թոքաթ)

Բնակավայր
Թոքաթ
թուրքերեն՝ Tokat
Երկիր	Թուրքիա
Համայնք	Թոքաթի մարզ
Մակերես	1,923 կմ²
ԲԾՄ	623 մետր
Բնակչություն	▲163 405 մարդ (2022)
Ժամային գոտի	UTC+3
Փոստային դասիչ	60000
Ավտոմոբիլային կոդ	60
Պաշտոնական կայք	tokat.bel.tr​(թուրքերեն)
Թոքաթ (Թուրքիա)
Թոքաթ Վիքիպահեստում

Եվդոկիան հնագույն բնակավայր է, պատմությունն սկսվում է Ք.ա. IV հազարամյակից։ Հին ժամանակներից բնակեցված է եղել նախախեթական, խեթական, այնուհետև՝ հայկական ցեղերով։ Ք.ա. 546-322 թ.թ.-ը գտնվել է Աքեմենյան Պարսկաստանի, 322-ից մինչև Մագնեսիայի ճակատամարտը (Ք.ա. 190 թ.)՝ Սելևկյանների տիրապետության տակ։ Ք.ա. 190-ին մտել է Փոքր Հայքի թագավորության մեջ, որը հետագայում միացվել է Պոնտոսի թագավորությանը։ Հռոմեա-պոնտական պատերազմում Միհրդատ VI Եվպատորի (Ք.ա.111 թ.-63 թ.) պարտությունից հետո միացվել է Հռոմեական կայսրությանը։ IV դարի վերջից մինչև 1071 թ. եղել է Բյուզանդիայի կազմում։ Ենթադրում են, որ Եվդոկիան իր անունն ստացել է բյուզանդական կայսր Թեոդորիոս I-ի (379 թ.-395 թ.) մոր՝ Եվդոքսիայի անունից։ VIII-IX դդ. արաբները հարձակումներ են գործել Եվդոկիայի վրա, բայց չեն կարողացել գրավել։ 1174-1307 թ.թ. Եվդոկիային տիրել են սելջուկ-թուրքերը, 1307-1398 թ.թ.-ին՝ մոնղոլները։ 1398 թ.-ից Եվդոկիան միացվել է Թուրքիային, և թուրքերը վերանվանել են Թոքատ։

Հայերը Եվդոկիայում

Հնագույն ժամանակներից Եվդոկիայում բնակվում էր հայ հոծ բնակչություն։ 1914 թ.-ին Եվդոկիան ուներ մոտ 50000 բնակիչ (թուրքեր, հայեր, հույներ, լազեր, չերքեզներ և այլն)։ 1915 թ. Մեծ եղեռնից առաջ հայերի թիվը մոտ 14000 էր։ Հայերը կարևոր դեր են խաղացել Եվդոկիայի տնտեսական և մշակութային կյանքում։ Զբաղվում էին արհեստներով (պղնձագործություն, ջուլհակություն, ոսկերչություն, կոշկակարություն), առևտրով, շերամապահությամբ, այգեգործությամբ։ Լուսավորչական հայերն ունեին յոթ եկեղեցի։ Հնուց եղել է հոգևոր թեմական կենտրոն. Առաջնորդարանի շենքը գտնվում էր Ս. Աստվածածին եկեղեցու մոտ։ Գործել է հայկական հինգ վարժարան (Ազգային, Ոսկյան, Վարդուհյան, Ս. Երրորդություն և Ներսեսյան)։ Առանձին եկեղեցիներ և վարժարաններ ունեին նաև հայ կաթոլիկական և բողոքական համայնքները։ 1900-ական թվականներին գործում էր 3 մանկապարտեզ։ Ոսկյան վարժարանում 1869-1872 թ.թ. դասավանդել է Մկրտիչ Փորթուգալյանը։ Եղել են թատերական խմբակներ։ 1879 թ-ին առաջին անգամ թատերական ներկայացում են տվել Ազգային վարժարանի աշակերտները։ 1883-ին կազմակերպվել է Սանուց ընկերությունը, որը նույնպես ներկայացումներ էր տալիս Ազգային վարժարանում։ 1910 թ-ին ստեղծվել է Հայ դերասանուհյաց միությունը։ 1912 թ-ին Դանիել Վարուժանի ղեկավարությամբ բեմադրվել է Հ. Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկանները»-ը։ 1914-ին «Հայ առաջադիմության ակումբ»-ը բեմադրել է Շիլլերի «Ավազակները»։ 1911 թ-ին Ազգային վարժարանի սրահում պոլսեցի Կարապետ Արսենյանի նախաձեռնությամբ առաջին անգամ ցուցադրվել է կինոնկար։

1883 թ-ին Եվդոկիայում լույս է տեսել առաջին պարբերականը՝ «Երախայրիք» ամսագիրը, 1910 թ-ի դեկտեմբերի 1-ին Հայ առաջադիմական ակումբի նախաձեռնությամբ՝ «Իրիս» կիսամսյա հանդեսը։ 1910 թ-ին Հակոբ Պոյաճյանը Եվդոկիայում հիմնել է տպարան, որտեղ տպագրվել են «Իրիս» հանդեսը, ինչպես նաև գեղարվեստական գրքեր։ 1914 թ-ի մարտին Տիգրան Թեոմիրյանի նախաձեռնությամբ հիմնադրվեց երկրորդ տպարանը։ Եվդոկիան հայ գրչության նշանավոր կենտրոններից է, որտեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր։ Եվդոկայի հայերի տնտեսական, հոգևոր և մշակութային աշխույժ կյանքը խաթարվեց առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ կոտորվեցին բազմաթիվ եվդոկահայեր, Օսմանյան կայսրության ջանքերով տեղահանվեցին Եվդոկիայի գավառի 23 հայկական գյուղերի բնակիչներ։ 1939 թ-ին Եվդոկիայում ապրում էր ընդամենը 400հայ։ Եվդոկիայում է ծնվել տպագրիչ Աբգար Թոխաթցին։

Եվդոկիա գավառի հայաբնակ բնակավայրերը

Բնակավայրերի անունները	Հայ բնակիչներ	Այլազգիներ
Աղաբաղ	79	-
Գետաղազ	308	-
Գրիգորիս	245	-
Գուրջի	31	195
Յաթմիշ	374	-
Զիլե քաղաք	20125	16688
Էյվազա	113	-
Էնտիզ	60	95
Թագդլպա	262	-
Կեսարա	9	-
Կեքսի	18	-
Հերեք ավան	1126	4702
Ղափու աղզի	360	-
Նիկսար քաղաք	2053	3705
Չիֆթլիկ	326	-
Չողշար	92	-
Պեսկինճիք	291	-
Պիզեռի	34	340
Պոլիս	200	234
Սար Գայեան	63	-
Սախաբ Չալ	30	-
Վարազ	39	171
	8129	26130

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 526)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոքաթ» հոդվածին։