Անդալուզիա

Անդալուզիա կամ Անդալուսիա^{[ն 1]} (իսպ.՝ Andalucía [andaluˈθia], լատին․՝ Vandalitia), ինքնավար համայնք է Իսպանիայում, որը կազմված է հետևյալ 8 պրովինցիաներից՝ Ալմերիա, Կադիս, Կորդովա, Գրանադա, Ուելվա, Խաեն, Մալագա, Սևիլյա։ Անդալուզիայի մայրաքաղաքը Սևիլյան է։ Անդալուզիան գտնվում է Եվրոպայի հարավարևմտյան ծայրին։ Հարավում նրա ափերը ողողում են Ջիբրալթարի նեղուցը և Ատլանտյան օվկիանոսը։ Իսպանիայի տարածքում Անդալուզիան սահմանակցում է հյուսիսում Էստրեմադուրային և Կաստիլիա-Լա Մանչային, իսկ արևելքում` Մուրսիային։

Չշփոթել Ալ-Անդալուս հոդվածի հետ։

Անդալուզիա իսպ.՝ Andalucía
flag of Andalusia? Զինանշան
Երկիր	Իսպանիա
Հիմն	Himno de Andalucía
Կարգավիճակ	Ինքնավար համայնք
Մտնում է	Իսպանիա
Ներառում է	8 մարզեր՝ Ալմերիա Կադիս Կորդովա Գրանադա Ուելվա Խաեն Մալագա Սևիլյա
Վարչկենտրոն	Սևիլյա
Խոշորագույն քաղաք	Սևիլյա
Ամենաբարձր կետ	Մուլասեն և Մուլասեն
ԲԾՄ	600 մետր[1]
Օրենսդրական մարմին	Parliament of Andalusia?
Դատական մարմին	High Court of Justice of Andalusia?
Նախագահ	Խոսե Անտոնիո Գրինյան (ԻՍԲԿ)
Պաշտոնական լեզուներ	իսպաներեն
Բնակչություն (2010)	8 370 975 (1 տեղ)
Խտություն	89,95 ( 13 տեղ)
Տարածք	87 268  (2 տեղ)
Բարձրություն ծովի մ-ից՝  - Բարձրագույն կետ	Մուլասեն 3 478 մ
Հիմնադրված է	1835 թ.
Սահմանակցում է	Էստրեմադուրա, Կաստիլիա-Լա Մանչա, Մուրսիա և Ջիբրալթար
Ժամային գոտի	UTC+1 և UTC+2
Փոխարինեց	Սևիլիայի Թագավորություն, Kingdom of Granada?, Kingdom of Jaén?, Kingdom of Córdoba? և Intendancy of New Populations of Andalusia and Sierra Morena?
ISO 3166-2 կոդ	AN
Փոստային ինդեքսներ	AN
juntadeandalucia.es
Անդալուզիա Վիքիպահեստում

Ստուգաբանություն

«Անդալուսիա» պատմական շրջանի անվանումը գալիս է արաբական «ալ-Անդալուս» բառից (ինչպես մուսուլմաններն անվանում էին ամբողջ Պիրենեյան թերակղզին 711-1492 թվականներին, բացառությամբ Աստուրիայի)։ Ռեկոնկիստայի ժամանակ քրիստոնյաները այս անունն օգտագործում էին թերակղզու հարավային մասի նկատմամբ, հետագայում անունը տրվեց վերջին գրավյալ տարածքին։

Չնայած գիտնականների մեծամասնությունը պաշտպանում է անվան ծագման վարկածը «վանդալ» բառից (Vandalusia լատիներեն Vandalitia- ից), «Ալ-Անդալուս» տեղանունը առաջին անգամ հայտնվել է իսլամական դրամագիտության մեջ ՝ արաբական կողմից Պիրենեյան թերակղզին նվաճելուց հետո։ Ալ-Անդալուսը նույնացվում էր Իսպանիայի (Իսպանիա) հետ, Անդալուսիայում հայտնաբերված բազմաթիվ մետաղադրամների վրա, երկու տերմիններն էլ օգտագործվում էին որպես համարժեք։ Անվան առաջարկվող ստուգաբանություններից ոչ մեկը ապացուցված կամ ընդունված չէ։

1.Այժմվա Անդալուսիայում կարճատև մնալուց հետո վանդալները փախան Հյուսիսային Աֆրիկա ՝ գրավելով Մարոկոյի ափերը։ Տեղացիները նեղուցի այն կողմորիւմ գտնվող հողին անվանում էին վանդալների երկիր։ Գրավված տարածքների (Բերբեր) բնակիչների խոսակցական լեզվով սեռը կազմվում է բառի սկզբում «յ» մասնիկը ավելացնելով։ «Վանդալ» բառը արտասանվեց «վանդալ», ինչը խառնաշփոթ առաջացրեց։ Վանդալների երկիրը տեղական լեզվով կոչվում էր «tamort uandalos», ինչը հանգեցրեց «tamort u-andalos» («Անդալների երկիր») արտահայտության թյուրիմացության։ Արաբները, որոնք գրավել էին Բերբերյան հողերն ու Պիրենեյան թերակղզին, նեղուցով անցած երկրներին գրավեցին Ալ-Անդալուս անվանումը ՝ ավելացնելով մասնիկները ալ-Բերբեր անունին։

2.Ալ-Անդալուս բառն «Ատլաս - Անտալաս - Անդալաս - Ándalus» - ի էվոլյուցիայի արդյունք է, այդպիսով անվան ծագումը կապելով Ատլանտիսի հայտնի առասպելի հետ, որը, հավանաբար, ներշնչված է եղել Տարտական քաղաքակրթությունից։

3.«Al-Ándalûs» - ը գալիս է Landahlauts- ից (արտասանվում է «landalos») ՝ իսպանական հարավի գերմանական անվանումը, որը բնակեցված է վիզիգոտներով։ Landahlauts- ը գալիս է «Landa» («երկիր») և «hlauts» («բաժանել») բառերից և նշանակում է «բաժանված երկիր»։

4.«Al-Ándalûs» - ը գալիս է Andalaus- ից (արտասանվում է «andalos») ՝ Իսպանիայի հարավում գտնվող վիզիգոտների գերմանական անվանումը։ Անդալաուսը գալիս է «Անդա» -ից («Եզր») և «-լաուս» («-առանց») -ից և նշանակում է «անվերջ»։

5.«Ana-dolu» (համեմատի՛ր, օրինակ ՝ Թուր. Anadolu- ից) - նմանապես «Anatolia» - ի (հունարեն Ανατολία, գալիս է ἀνατολή - «արևածագ (արևի)), արևելք» բառից։

Պատմություն

Ալ-Անդալուսը արաբա-իսլամական քաղաքակրթություն է, որը գոյություն է ունեցել VIII-XV դարերում ՝ Պիրենեյան թերակղզում։ 713-ին մուսուլմանները գրավել էին գրեթե ամբողջ թերակղզին։ Մեծ մասամբ այս նվաճումը խաղաղ էր։ Դա ձեռք է բերվել առանձին շրջանների և քաղաքների ղեկավարների հետ համաձայնագրերի միջոցով, որոնք Դամասկոսում իրենց խալիֆայի հպատակ ճանաչելու փոխարեն պահպանել են ոչ միայն հող և ունեցվածք, այլև շարունակել քրիստոնեություն դավանել։ Հրեաներն ու քրիստոնյաները, ինչպես խալիֆայության մնացած վայրերում, հայտարարվեցին «դհմի», այսինքն ՝ «գրքի ժողովրդի» հովանավորյալ համայնքները, որոնք հարկվում են ջիզիայից։ Նվաճողների հանդուրժողականությունը (ի տարբերություն վիզիգոտների կոպտության և անհանդուրժողականության) բնակչության մեծամասնության համակրանքը նրանց կողմը գրավեց։

Ենթադրվում էր, որ արաբները նվաճած երկիրն անվանել են theուրանի մարգարեի ՝ Նուհ (լատիշ Նոա) լեգենդար հետնորդի ՝ Անդալուս իբն Թուբալի անունով։ Ավելի համոզիչ է այն վարկածը, ըստ որի ՝ Մաղրեբում գտնվող արաբները տեղացի բերբերներից իմացել են, որ ծովի այն կողմում կա «վանդալների երկիր» (արաբերեն ՝ «bilad alvandalus»), քանի որ վանդալները եկել են Մաղրեբ և այն պատկանում են Ջիբրալթարի նեղուցից այն կողմ։

Արաբական կառավարման առաջին տասնամյակների ընթացքում արդեն տեղի էր ունենում բնակչության զանգվածային անցում իսլամի։ Նորադարձներին անվանում էին «մուսալիմ» («աշխարհը ընդունող զամիյա»), նրանց հետնորդներին ՝ «մուվալադի» (այսինքն ՝ «ծնված մուսուլմաններ»)։ Իսլամն ընդունվում էր առևտրականների և արհեստավորների, գյուղացիների և ստրուկների կողմից (ներառյալ վիզիգոտների կողմից գրավված օտարերկրացիները)։ Նրանց համար սա նշանակում էր անձնական ազատություն, գույքային իրավունքներ ձեռք բերելու և ազատորեն տնօրինելու ունակություն (ինչը վիզիգոտների պարագայում չէր)։ Բայց վիզիգոտական արիստոկրատներից շատերը նույնպես իսլամ ընդունեցին։ Դրանցից առավել հայտնի էին Բանու Կասին ՝ Սարագոսայի իշխանների ընտանիքը, 880-917։ անկախ ապստամբ թագավորություն ալ-Անդալուսից հարավ-արևելք։

Բնակչության մի մասը, այնուամենայնիվ, մնաց քրիստոնյա, այդ թվում ՝ ազնվականության անդամներ։ Բայց 10-րդ դարում նրանց հետնորդները դարձել էին մուսուլման կամ ամբողջովին արաբականացվել։ 9-րդ դարից սկսած, ալ-Անդալուսի քրիստոնյաների մեծ մասը դարձավ «մոզարաբներ» (արաբերենից «mustaarab» - արաբացված), որոնք ընդունեցին արաբների լեզուն և մշակույթը, ինչպես նաև առօրյա կյանքի և կյանքի շատ սովորույթներ, չնայած նրանք տանը շարունակում էին օգտագործել ռոմանական լեզուն։ (սիրավեպ) Այնուամենայնիվ, սիրավեպը երբեմն խոսում էին նույնիսկ Կորդոբայի խալիֆաների դատարանում։ Այս լեզուն քադիները հաճախ օգտագործում էին մզկիթներում, հատկապես երբ նորադարձ մուսուլմանների հետ էին խոսում։ Հետևաբար, ոչ միայն քրիստոնյաները, այլև ալ-Անդալուսի շատ մուսուլմաններ իրականում երկլեզու էին։

Ալ-Անդալուսի երկրի փառքը դարձնող հոյակապ փայլուն մշակույթը ձևավորվեց որպես արաբա-իսպանական քաղաքակրթության մաս, որի հետ սերտորեն կապված էր լեզվի, կրոնի, տնտեսական և մարդկային շփումների միասնությամբ։

Ալ-Անդալուսի բնակիչները, ովքեր Միջերկրական ծովը անվանում էին «սիրիական», լավ գիտեին, թե ինչ է կատարվում Սիրիայում և Եգիպտոսում, Դամասկոսում, Բաղդադում և Կահիրեում, ծանոթ էին իսլամի ողջ աշխարհի նվաճումներին, այդ թվում ՝ Իբն Սինայի (Ավիցենա), Բիրունի, ալ-Ֆարաբի։ Միևնույն ժամանակ, Ալ-Անդալուսի մշակույթի արագ վերելքի գաղտնիքն էր արաբների և բերբերների ջանքերը միավորելը տեղական բնակչության բոլոր խմբերի ներկայացուցիչների ՝ Մուվալադի, Մոզարաբի, Հրեաների (որոնք խոսում և գրում էին Ալ-Անդալուսում արաբերեն լեզվով), իբերիացիների, գոթերի, հույների հետնորդների ստեղծագործականության հետ։ եւ ուրիշներ. Բոլորն իրենց ուրույն ներդրումն ունեցան մշակույթի ստեղծման գործում, որը շարունակեց ծաղկել 12-րդ դարում Մերձավոր Արևելքում Դամասկոսի և Բաղդադի մշակույթի անկումից հետո։

Ալ-Անդալուսի քրիստոնյաների մեջ կային «անթիվ մարդիկ, ովքեր կարող են առավելագույն շնորհով արտահայտվել արաբերեն և այս լեզվով բանաստեղծություններ գրել ավելի մեծ գեղեցկությամբ և արվեստով, քան հենց արաբները»։ Իսլամադավան ալ-Անդալուսին բնորոշ էր հեթանոսների հանդեպ հանդուրժողականությունը, նրանց հետ մշակութային փոխանակումը։ Քրիստոնյաները կարող էին զբաղեցնել ցանկացած պաշտոն և, առօրյա կյանքում մշտապես հաղորդակցվելով մուսուլմանների հետ, նպաստել էին երկրի հարստացմանը, նրա կառավարման ավելի մեծ ճկունությանը ՝ տնտեսության, գիտության, արվեստի և քաղաքականության բոլոր բնագավառներում բացահայտելով տաղանդների բազմազանություն։ Այս առումով Ալ-Անդալուս երկիրը անհամեմատելի էր ոչ արևմուտքում, ոչ էլ արևելքում։

Քաղաքական և վարչական կազմակերպություն

Անդալուսիայի Ինքնավար Համայնքը ստեղծվել է 1980-ի փետրվարի 28-ին `Ինքնավարության Կանոնադրության 1-ին հոդվածում հայտարարելով, որ այս ինքնավարությունը արդարացված է պատմական ինքնությամբ և ինքնակառավարման իրավունքով, որը Իսպանիայի Սահմանադրությունը շնորհում է յուրաքանչյուր տարածաշրջանի։

2006-ի հոկտեմբերին Cortes General- ի սահմանադրական հանձնաժողովը PSOE- ի, IU- ի և PP- ի քվեարկությամբ ընդունեց Ինքնավարության նոր կանոնադրություն, որն իր նախաբանում Անդալուսիան ճանաչում է որպես «ազգային իրականություն» (իսպանական realidad nacional):

Ըստ Խավիեր դե Բուրգոսի կողմից պատրաստված 1833 թվականի գավառական բաժանման մասին թագավորական հրամանագրի, Անդալուսիան բաժանված է ութ գավառների, որոնք, իրենց հերթին, բաժանվում են 770 մունիցիպալիտետների։

Անդալուսյան մոծակների դիրքը պաշտոնապես կարգավորված չէ, բայց դրանք ճանաչվում են որպես մշակութային տարածքներ։

Լեզու

Անդալուսիան խոսվում է հիմնականում իսպաներենի անդալուսերեն բարբառով, որը հայտնվել է իսլամադավան Անդալուսիան Կաստիլիայի կողմից նվաճելուց հետո։ Լեզվական այս եղանակը, որը հարստացավ արաբական սուբստրատի և տեղական ռոմանական լեզվի (Բեթ Մոզարաբյան) ուժեղ ազդեցությամբ, ինչպես նաև իր գոյության առաջին դարերում իր էվոլյուցիան ամենամեծ ազդեցությունն ունեցավ Ամերիկայում իսպաներենի բարբառների և լեզվական տատանումների վրա։

Տնտեսություն

Տուրիզմ

Անդալուսիայի գտնվելու վայրը Պիրենեյան թերակղզու հարավում այն դարձնում է Եվրոպայի ամենաշոգ շրջաններից մեկը։ Միջերկրածովյան կլիմայի գերակշռությունը, որի շնորհիվ Անդալուսիան տարեկան ունենում է մեծ քանակությամբ արևոտ օրեր, և մեծ թվով լողափերի առկայությունը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում զբոսաշրջության զարգացման համար։

Զբոսաշրջիկների ամենամեծ հոսքը տեղի է ունենում օգոստոսին (տարեկան զբոսաշրջիկների ընդհանուր թվի 13,26% -ը), մինչդեռ դեկտեմբերին զբոսաշրջիկների թիվը ամենափոքրն է ՝ 5,36%:

Անդալուսիայի 836 կմ ափը լվանում է Ատլանտյան օվկիանոսը արևմուտքում, որտեղ գտնվում է Կոստա դե լա Լուզը, և Միջերկրական ծովը ՝ արևելքում, որտեղ գտնվում է Կոստա դել Սոլը, Costa Tropical (իսպանական Costa Tropical) և Costa de Almeria (իսպանական Costa de Almería): Ամբողջ ափը գտնվում է լավ վիճակում, ինչը հաստատվում է 84 կապույտ դրոշներով ՝ երաշխավորելով դրա որակը և անվտանգությունը։

Անդալուսիայի մշակութային տուրիզմի կողմնակիցներին գրավում են այնպիսի հայտնի շենքեր, ինչպիսիք են Ալհամբրան (Գրանադա), Իրալդան (Սևիլիա) կամ Կորդոբայի մզկիթը։ Բացի այդ, կան բազմաթիվ տաճարներ, եկեղեցիներ, ամրոցներ և բերդեր, վանքեր, որոնք ցուցադրում են ճարտարապետական ոճերի բազմազանություն (մավրիտական ճարտարապետությունից մինչև Վերածննդի դարաշրջան և բարոկկո)։ Անդալուսիայի հնագիտության սիրահարներին հետաքրքրում են այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են Italica- ն, հին հռոմեական քաղաքը, որտեղ ծնվել են Տրայանոս և Հադրիանոս կայսրերը կամ Medina Asaara- ն, պալատական քաղաք, որը կառուցվել է Կորդոբայի խալիֆ Աբդ-Ար-Ռահման III- ի պատվերով։

Անդալուզիայում ապրում են բազմաթիվ մեծ նկարիչներ ՝ Պիկասոն, Մուրիլոն, Վելասկեսը։ Զբոսաշրջության տեսանկյունից սա կարևոր հանգամանք է, քանի որ դրա շնորհիվ այստեղ ստեղծվեցին այնպիսի հաստատություններ, ինչպիսիք են Պալասի Պիկասո հիմնադրամը կամ Պիկասոյի թանգարանը և Մուրիլոյի տուն թանգարանը, որոնք բոլորն էլ նպատակ ունեն պատկերացում կազմել այդ նկարիչների աշխատանքի մասին։

Դիտեք նաև

• Ֆլամենկո

Արտաքին հղումներ

• Andalucía Turismo. (իսպ.)
• CICA. (իսպ.)
• Անդալուզիային հատուկ պաշտպանվող բնական տարածքները. (իսպ.)

Մշակույթ

• Consejería de Cultura. (իսպ.)
• Անդալուզիայի գրադարանների կատալոգ. (իսպ.)
• Ֆիլմեր Անդալուզիայի մասին. (իսպ.)
• Անդալուզիայի թանգարանները. (իսպ.)
• Legado Andalusí Արխիվացված 2006-11-06 Wayback Machine. (իսպ.)

Նշումներ

1. Համաձայն գործնական տառադարձության՝ «Andalucía» անվանումը տառադարձվում է «Անդալուսիա» ձևով, սակայն «Անդալուզիա» տարբերակը հանդիսանում է ավանդական արմատացած և տարածված տարբերակը․cadastre.am։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անդալուզիա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 387)։

1. https://librodigital.oupe.es/oxed/alumno/ciencias-sociales-1-eso-andalucia-proyecto-adarve/ebook/6-5-el-medio-fisico-de-andalucia.html