Փսիքե (հոգեբանություն)

Փսիքե, հոգեբանության մեջ՝ մարդու մտածողության, գիտակցականի և անգիտակցականի ամբողջությունն է։ Հոգեբանությունը փսիքեի գիտական կամ օբյեկտիվ ուսումնասիրությունն է։ Բառը հին կիրառություն ունի հոգեբանության և փիլիսոփայության մեջ՝ դեռևս հնագույն շրջանից սկսած, և իրենից ներկայացնում է մարդու բնույթի գիտական տեսանկյունից հասկացման հիմնաքարային հղացքներից մեկը։ Հայերեն հոգի բառը երբեմն, մասնավորապես՝ ոչ պրոֆեսիոնալ կոնտեքստում և ավելի հին տեքստերում, կիրառվում է որպես փսիքեի հոմանիշ^[1]։

Փսիքե և Ամոր. Ֆրանսիս Ժերար։ Փսիքեն հոգու, կյանքի ու մարդկային ներաշխարհի խորհրդանիշն է

Ծագումնաբանություն

Փսիքե բառը գալիս է հին հունարեն ψυχή բառից, որ նշանակում է կյանք։ Շունչ իմաստով այն առաջ է բերել ψύχω բառը, որ նշանակում է փչել։ Բառի երկրորդական իմաստների մեջ են մտնում «հոգի», «ոգի», «ուրու», և, որից էլ գալիս է երևույթի անվանումը՝ «ես, ինքնություն»` որպես գիտակցական ինքնություն կամ փսիխե^[2][3]։ Հին հունական դիցաբանությունում կա նաև Փսիքե անունով աստվածուհի, ով շնչի, հոգու աստվածուհին էր։

Հնագույն հոգեբանություն

Փսիքեի գաղափարը կենտրոնական է Պլատոնի փիլիսոփայության մեջ։ Իր Ֆեդոյում Պլատոնը բերում է Սոկրատեսի չորս արգումենտները հօգուտ հոգու անմահության` ի հակադրություն մարմնի մահկանացու լինելուն^[4]։ Պլատոնի Սոկրատեսը նաև պնդում է, որ մահից հետո փսիքեն ավելի ունակ է հասնել իմաստության և զգալ պլատոնական ձևույթները, քանի որ այն առանձնացած է մարմնից և ազատված նրա ճնշումից^[5]։

Հույն փիլիսոփա Արիստոտելը գրել է աշխատություն, որ կոչվում է Περὶ Ψυχῆς, լատիներեն` «De Anima» և հայերեն` «Հոգու մասին»։ Արիստոտելի տեսությունը երեք հոգիների՝ մարմնականի, կենդանականի և գիտակցականի մասին, հոգեբանության՝ հոգու մասին հիմնական տեսությունն էր մինչև 19-րդ դար։ Մինչ Արիստոտելը՝ բազմաթիվ հունական աղբյուրներ են հիշատակել փսիքեն առավել ոչ մասնագիտական իմաստով^[6]։ Ուշ անտիկ շրջանում Գալենական բժշկությունը զարգացրեց երեք ոգիների՝ պնևմաների տեսությունը Արիստոտելի երեք հոգիների տեսության հիման վրա։

Միջնադարյան հոգեբանություն

Փսիքե եզրույթը լատինականացվեց որպես անիմա, որն էլ դարձավ հիմնաքարային հասկացությունը միջնադարյան հոգեբանության մեջ։ Հայերենում անիմա արտահայտության փոխարեն կարող է կիրառվել հոգի բառը, սակայն գիտական իմաստով փսիքեն առավել նախընտրելի է^[7]։

Ֆենոմենոլոգիա

19-րդ դարի հոգեբաննրը, ինչպես Ֆրանց Բրենտանոն, տվեցին փսիքեի ավելի սուբյեկտիվ և ամբողջական ձևակեպումներ։

Հոգեվերլուծություն

Հոգեվերլուծության և խորամուխ հոգեբանության այլ ճյուղերի՝ փսիքեի բացատրությունը տրվում է որպես անձի կառույցի, որը ազդում է մտածողության, պահվածքի և ինքնության վրա^[8]։

Ֆրոյդյան դպրոց

Զիգմունդ Ֆրոյդը՝ հոգեվերլուծության հայրը, հավատում էր, որ փսիքեն (նա օգտագործում էր գերմաներեն Seele բառը), կազմված է երեք հիմնական մասերից.

• Իդը, որը պայմանավորում է բնազդական մղումները և անգիտակցականի մեջ է
• Սուպեր Էգոն, որը ներկայացնում է մարդու խիղճը և սոցիալական նորմերի և բարոյագիտության հետ հարմարողականությունը
• Էգոն, որը գիտակցական է, ծառայում է որպես ինտեգրող միջոց իդի մղումների և սուպեր էգոյի սահմանափակումների միջև։ Ֆրոյդը հավատում էր, որ հենց այս կոնֆլիկտն է ընկած նևրոզի հիմքում։

Յունգյան դպրոց

Կարլ Յունգը գրել է իր գործերի մեծ մասը գերմաներեն և հաճախ դժվար է տարբերություն մտցնել հոգու և փսիքեի միջև։ Սակայն ինքը՝ Յունգը, հստակ տարբերություն է մտցնում այս երկու հասկացությունների մեջ։ Նա գրում է.

Անգիտակցականի ուսումնասիրության մեջ ես կոնցեպտուալ տարբերակում եմ մտցնում հոգու եւ փսիքեի միջեւ։ Փսիքեի տակ ես հասկանում եմ հոգեկան պրոցեսների ամբողջությունը, գիտակցականը, ինչպես եւ անգիտակցականը։ Հոգի ասելով ես հասկանում եմ հստակ առանձնացված գործառույթային ամբողջությունը, որը լավագույնս կարող է բացատրվել որպես «անձնավորություն»։ - Jung, 1971: Def. 48 պար. 797

Կոգնիտիվ հոգեբանություն

Վերջին տասնամյակներին կոգնիտիվ հոգեբանությունը փոխարինել է հոգեվերլուծությանը՝ որպես հոգեբանության առաջատար ճյուղ ակադեմիկ շրջանակներում։ «Միտք» և «մտածողություն» եզրերը կոգնիտիվ հոգեբանության կողմից առավել ընդունելի են, քան փսիքեն։

Ծանոթագրություններ

1. Hillman J (T Moore, Ed.) (1989). A blue fire: Selected writings by James Hillman. New York, NY, USA: HarperPerennial. p. 20.
2. Henry George Liddell and Ridley Scott, A Greek-English Lexicon entry "psyche".
3. ee p.187-197, 204 of François, Alexandre (2008), "Semantic maps and the typology of colexification: Intertwining polysemous networks across languages", in Vanhove, Martine, From Polysemy to Semantic change: Towards a Typology of Lexical Semantic Associations, Studies in Language Companion Series 106, Amsterdam, New York: Benjamins, pp. 163–215.
4. Plato, Phaedo 69e-84b.
5. Plato, Phaedo 59c-69e
6. Cf. Rohde, Psyche, Chapters I and VII. Also see the myth of Eros and Psyche, where Psyche was the embodiment of the soul.
7. Simon Kemp, Medieval Psychology; Simon Kemp, Cognitive Psychology in the Middle Ages; Anthony Kenny Aquinas on Mind.
8. Cf. Reed, Edward S., on the narrowing of the study of the psyche into the study of the mind.

Աշխատություններ

• Valsiner, Jaan; Rosa, Alberto, The Cambridge Handbook of Sociocultural Psychology, Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-85410-5. Cf. *Chapter 1, p. 23, "The Myth and Beyond: Ontology of Psyche and Epistemology of Psychology".
• Wilson, Robert Andrew; Keil, Frank C., The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, MIT Press, 2001. ISBN 0-262-73144-4
• Snow, P.J., The Human Psyche In Love War and Enlightenment December 2009 ISBN 978-1-921555-42-8