Տուչքատակ, գավառ Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի կազմում[1]՝ համաձայն Աշխարհացույցի։ Աղբյուրներում Տուչքատակի բնակավայրերից հիշատակվում է Վարագավանք և Խորանաշատ եկեղեցիները, Երգեվանք և Տավուշ (Տուս) բերդերը։ Վերջինս հանդիսանում էր գավառի վարչական կենտրոնը։
 | |
|---|---|
| Երկիր |  Մեծ Հայք |
| Կարգավիճակ | գավառ |
| Մտնում է | Ուտիք |
| Վարչկենտրոն | Տավուշի բերդ |
| Հիմնական լեզու | գրաբար, ուտիերեն |
| Ազգային կազմ | հայեր, ուտիներ, սևորդիներ |
| Կրոնական կազմ | Հայ առաքելական եկեղեցի, զրադաշտականություն |
 | |
_12_copy_6.jpg) | |
Անվանում
Հնում գավառի տարածքում էր բնակվում տուհ ցեղը, որից էլ շրջանը ժամանակին կոչվում էր Տուհաց գավառ[2]։ Տարբեր ժամանակ և տարբեր աղբյուրներում գավառը կոչվում էր Տուչկատակ, Տուզքատակ, Տուչքուստակ, Տուչ Կատակ, Տուզ Քուստակ, Տուզ Քստակ կամ Տավուշ[3]։
Աշխարհագրություն
Տուչքատակը եղել է Ուտիքի ութ գավառներից մեկը, հանդիսացել է սահմանային ծայրագավառ։ Արևելքում և հարավ-արևելքում սահմանակցել է Գարդման, արևմուտքում և հյուսիս-արևմուտքում՝ Աղվե գավառներին։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում սահմանակցել է Այրարատ նահանգին (Վարաժնունիք գավառ)։ Հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում՝ Կուր գետից այն կողմ, Աղվանքն էր։ Տարածքով է անցել մեկ ճանապարհ՝ Վիրքը և Աղվանքին կապող ուղիները։ Երբեմն որոշ հեղինակներ Տուչքատակ գավառը սխալմամբ վերագրում էին Արցախ նահանգին[3]։
Տարածքով հոսում էին Վարագաջուր և Տավուշ (ժամանակակից անվանումներով), որոնք թափվում էինք Կուր։ Ունի հիմնականում լեռնային ռելիեֆ (Հախում, Տավուշ և Խնձորուտ լեռնաշղթաներ), անտառապատ է[3]։ Կլիման մերձարևադարձային է՝ մեղմ ձմեռներ և շոգ ամառներ, լեռնային գագաթները։ Հարմար է երկրագործության (այգեգործություն, դաշտավարություն և խաղողագործություն), ինչպես նաև անասնապահության համար։
Գավառի տարածքը համապատասխանում է ներկային Հայաստանի Տավուշի մարզին (առավել լեռնային հատվածը, Շամշադինի շրջան) և Ադրբեջանի Թովուզի շրջանին (դաշտային հատվածը, որը հասնում է մինչև Կուր գետ) շրջաններին[3]։
Պատմություն
Գավառը Ուտիք նահանգի կազմում եղել է դեռ Երվանդունիների թագավորության ժամանակ՝ համահայկական պետության կազմավորման տարիներին, սակայն Աքեմենյան շրջանում վերածվելով սատրապության՝ երկիրը կորցրել է որոշ ծայրագավառներ։ Հետագայում Տուչքատակը մտել է Մեծ Հայքի թագավորության մեջ՝ Արտաշես Ա Բարեպաշտի (մ․թ․ա․ 189 - մ․թ․ա․ 160)՝ հայկական հողերի միավորման արդյունքում, մինչև Հայաստանի առաջին բաժանումը (387)՝ ավելի քան կես հազարամյակ։ Տարածքը, Արցախի մի շարք գավառների և ամբողջ Ուտիքի հետ միասին, հաշվի առնելով Ուտիքում հայ բնակչության սակավությունը և աղվանական ցեղերի բազմաքանակությունը, անցել է Աղվանից մարզպանությանը (Սասանյան Պարսկաստան)։ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումից կարճ ժամանակ անց աղվանների արքա Ուռնայրը ևս ընդունում է քրիստոնեություն և հիմնում աղվանից եկեղեցին։ Վերջինս 552 թվականին վերածվում է կաթողիկոսության, որի կենտրոնը Կապաղակն էր, իսկ միջնադարում մուսուլմանների նվաճումներից հետո՝ զարգացած միջնադարում տեղափոխվում է Արցախի Գանձասարի վանք։ Մոտ լինելով գավառին՝ դրա բնակչությունը շարունակում է ապրել Տուչքատակում ցայսօր։
Տավուշի բերդը 9-10-րդ դարերում հռչակված վայր էր։ Այստեղ նստող իշխանները մի քանի անգամ ապստամբություն են բարձրացրել Բագրատունի թագավորների դեմ։ Աշոտ Բ-ն (914-928) զենքի ուժով կոտրում է նրանց դիմադրությունը և գրավում Տավուշի բերդը։ 11-րդ դարում Տավուշի բերդը և գավառը գրավվում է Կորիկյան թագավորության, իսկ 12-րդ դարում Զաքարյանների կողմից[3]։ Տուչքատակը Գարդմանի (Գետաբեկի և Շամքորի շրջաններ), Շակաշենի (Գյոյգյոլի շրջանի դաշտային հատված) և Աղվեի (Ղազախի և Իջևանի շրջան) հետ միասին կազմել է Ուտիքի հայաբնակ հատվածը՝ հաճախ նույնացվելով հյուսիսային Արցախին։
Ինչպես գավառը, այնպես էլ Ուտիք նահանգի հյուսիսային հատվածը, մշտապես հայկական պետությունների (Բագրատունիների թագավորություն, Զաքարյան իշխանապետություն) մեջ են մտել (Նոր Բերդի, Մածնաբերդի իշխանություններ)։ Դրանում բնակվող քրիստոնեադավան ուտիները Աղվանքի թագավորության կործանումից և արաբական նվաճումներից հետո աստիճանաբար տեղափոխվել են Շամախիի և Արցախի լեռնային շրջաններ, հաճախ ձուլվել հայ բնակչությանը։ Տարածաշրջանի բնիկ բնակչությունն ուշ միջնադարում գերազանցապես կենտրոնացած էր գավառի լեռնային մասի մի քանի գյուղերում՝ այստեղ հաստատված կիսաքոչվոր և քոչվոր անսասնապահ ցեղերի՝ կարակոյունլու և ակկույունլու թուրքմենների, օղուզների և զանազան թյուրքալեզու գերդաստանների զանգվածային թափանցման պատճառով։ Հայերի՝ այստեղ և Աղվեում մնալը, կապված էր Վրաց, ապա՝ Քարթլիի (ավելի ուշ՝ Քարթլի-Կախեթի) թագավորությունների կազմում գտնվելու հանքամանքով՝ ի տարբերություն Գարդմանի և Շակաշենի, որոնք զգալիորեն հայաթափվել էին՝ լինելով Գանձակի խանության կազմում։
Մշակույթ
Տավուշ գավառում գտնվում է Երգեվանքը, Խորանաշատ վանքը, Կալերի կամուրջը, Տավուշի բերդը, Աղջկաբերդը, Տանձուտի ամրոցը։
Ծանոթագրություններ
Գրականություն
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
