Սագի փետուր

Սագի փետուր, սագի փետուրը, որն օգտագործվել է որպես գրելու գործիք 7-19-րդ դարերում՝ մինչև մետաղական գրիչի գյուտը, և դարձել է գրական ստեղծագործության և պոեզիայի անբացահայտ խորհրդանիշը:

Սագի փետուր

Ենթակատեգորիա	writing implement, painting material
Կիրառությունը	գծանկար, գրություն
Նյութ	flight feather

Սագի գրիչ թանաքով և մագաղաթով

Օգտագործման պատճառը

Սագի փետուրը, ի տարբերություն այլ տարածված թռչունների (հիմնականում ընտանի) փետուրների, ունի հաստ խոռոչավոր ցողուն՝ ծավալուն ծակոտկեն հիմքով, ուստի փետուրը «բռնելի» է, այսինքն՝ հարմար է ձեռքում պահել գրելիս: Փետուրի ծայրը թեք կտրելիս դանակով բացվում է ծակոտկեն ներսը, որը լավ է ներծծում թանաքը, ինչը թույլ է տալիս ավելի քիչ թաթախել փետուրի ծայրը թանաքամանի մեջ: Փետուրի չափավոր փափուկ ծայրը լավ է պահպանում իր ձևը գրելիս, դրանով իսկ բացառելով հաճախակի սրելու անհրաժեշտությունը: Այնուամենայնիվ, բացի սագի փետուրներից, գրելիս կարող էին օգտագործվել նաև այլ կոշտ փետուրներ ունեցող թռչունների փետուրներ, մասնավորապես՝ ագռավի, սիրամարգի, հնդկահավի, կովկասյան մայրահավի կամ կարապի:

Պատմություն

Սագի փետուրի առաջին հայտնվելը գրանցվել է մոտավորապես մեր թվարկության 600 թվականին Սևիլիայում^[1]: Այդպիսի հասանելի գրիչի ի հայտ գալու պատճառներն էին սկզբում մագաղաթի, իսկ հետագայում թղթի էժանացումն ու տարածումը: Փետուրի օգտագործման հետ աստիճանաբար փոխվեց նաև գրելաոճը, այն դարձավ տպատառ և թեք, ի հայտ եկան փոքրատառերը (մինչ այդ գրելիս օգտագործվում էին միայն մեծատառերը), իսկ հետագայում՝ տարբեր շեղագրեր և ձեռագիր տառատեսակներ, որոնք ի հայտ եկան հենց սագի փետուրի շնորհիվ^{[1][2][3][4][5][6]}: 1803 թվականին գրիչի համար մետաղական փետուրի արտոնագրումից հետո սագի փետուրը սկսեց աստիճանաբար զիջել իր դիրքերը, և 19-րդ դարի վերջում մետաղական փետուրով գրիչները լիովին դուրս մղեցին կարճատև և հաճախակի փոխարինում պահանջող սագի փետուրները^[2]: Ընդ որում, մի շարք եվրոպական լեզուներում գրելու գրիչը ժառանգել է իր նախորդի անվանումը. օրինակ՝ չեխերենում, սլովակերենում, սլովեներենում և սերբերենում այն կոչվում է перо/pero, անգլերենում և հոլանդերենում՝ pen, շվեդերենում՝ penna, նորվեգերենում՝ penn, իսլանդերենում՝ penni, որը ծագում է լատիներեն penna բառից^[1]:

Այսպիսով, մարդկությունն օգտագործել է այս գրիչը 1200 տարվա ընթացքում:

Փետուրի ծայր

Գրելու համար

Փետուրի ծայրի սրումը հատուկ դանակով կոչվում է սրում (կամ հղկում, մաքրում): Փետուրները սրելու դանակը կոչվում էր գրչահատ, սակայն ժամանակին այս անվանումը տարածվել է բոլոր գրպանի դանակների վրա:

Սրելուց առաջ փետուրը պետք էր ենթարկել նախնական նախապատրաստական գործողությունների.

1. մաքրվում է ցողունի մի մասը, որպեսզի գրողը հեշտությամբ բռնի ցողունը,
2. փետուրը եփվում էր ալկալիում՝ ճարպազերծման համար: Եփման ժամանակը կազմում էր առնվազն 10-15 րոպե,
3. եփված և չորացված փետուրը այրվում և մխում էր տաք ավազի մեջ՝ 60-65 °C-ից ոչ բարձր ջերմաստիճանում, որից հետո փետուրի ծայրը պատրաստ էր սրման:

Ֆրանսիացի գեղագրության գիտակ Շառլ Պալյասոնը (այլ կերպ՝ Պալլասոն, ֆրանսերեն՝ Charles Paillasson, 1718-1789) իր «Գեղագրության արվեստը: Շ. Պալլասոնի գեղագրության մեթոդների հանրագիտարան»^[7] գրքում, որը հրատարակվել է 1783 թվականին, խորհուրդներ է տալիս փետուրի ճիշտ սրման վերաբերյալ: Ըստ նրա խոսքերի, պետք է վերցնել սագի ձախ թևից արտաքին թռիչքային փետուր, ցանկալի է երկրորդը, երրորդը և չորրորդը եզրից^[8], քանի որ հենց ձախ թևի փետուրն է ավելի լավ նստում գրողի աջ ձեռքին (ձախլիկները օգտագործում էին աջ թևի փետուրներ կամ սրում էին աջակողմյան փետուրները հակառակ կողմից)^[9]: Փետուրը սրելիս պետք է պահպանել գործողությունների որոշակի հաջորդականություն, հատկապես կարևոր է գրչահատով ճիշտ ճեղք անել ծայրին թանաքի դուրս հոսելու համար, այսպես կոչված ճեղքվածք: Ճեղքվածքը պետք է անելլ հենց սկզբում, և սրման բոլոր հետագա գործողությունները կատարել այնպես, որ ճեղքվածքը գտնվի ճիշտ ծայրի մեջտեղում: Պալլասոնը հատկապես ընդգծում էր, որ փետուրի սրման բնույթը որոշակի յուրահատկություն է մտցնում գրության մեջ (ազդում է ձեռագրի վրա), ուստի ավելի լավ է այն անել ինքնուրույն^[10]:

Սրելիս փետուրի ծայրը կտրվում էր թեք արտաքին կողմից, այնուհետև մինչև կեսը՝ հակառակ կողմից, այնպես, որ ստացվեր կիսակլոր ակոս: Ակոսի մեջտեղը կտրում էին սուր փետրասրիչ դանակով՝ ճեղքվածք առաջացնելու համար: Փետուրի ճեղքվածքը կարող էր տարբեր լինել՝ կախված գրողի գրելու անհատական ոճից և այն բանից, թե ինչ գրելու համար էր այն նախատեսված^[9]:

Սագի փետուրը բավականին արագ մաշվում էր. պետք էր լինում այն նորից սրել կամ շրջել վերևի կողմը ներքև: 1809 թվականին հնարվել էր սագի փետուրների սրման մեքենա^[8][9]:

Սագի փետուրով գրելիս տեքստում հայտնված սխալները ուղղում էին հատուկ քերիչով^[10]:

Մարդիկ, ովքեր լավ տիրապետում էին սագի փետուրով գրելու տեխնիկային, կոչվում էին գրիչներ (դպիրներ), չափազանց բարձր էին գնահատվում և երբեք առանց աշխատանքի չէին մնում (ինչը բացատրվում է նաև անգրագետների մեծ տոկոսով)^[10]:

Փետուրի սրումը շատ կարևոր գործողություն էր, քանի որ դրա ճիշտ կատարումից մեծապես կախված էր ձեռագրի որակը: Շատ բանաստեղծներ և գրողներ ոչ ոքի չէին վստահում իրենց փետուրների սրումը: Լավ փետուրները սովորություն էին նույնիսկ նվիրել: Պուշկինի աշխատասենյակում հարուստ պատյանում պահվում էր Գյոթեի օգտագործած փետուրը, որը նա ուղարկել էր որպես նվեր մեծ ռուս բանաստեղծին^[11]:

Նկարչության համար

Նկարչության համար ճիշտ սրումը և ճեղքվածքը հատկապես կարևոր էին: Դրա համար գոյություն ունեին հատուկ ճեղքող դանակներ, որոնք հատուկ հարմարեցված էին այդ նպատակի համար: Նկարչության համար նախապատրաստված փետուրը պետք է ունենար հատկապես բարակ ճեղքվածք՝ բարակ գծեր քաշելու հնարավորություն ապահովելու համար: Նկարչության համար սագի փետուրի ընտրությունը պայմանավորված էր նրանով, որ ուժեղ և թույլ սեղմումների հաջորդականությամբ հնարավորություն կար տարբեր հաստության գծեր քաշել: Սագի փետուրով նկարի որակը կարելի է գնահատել՝ դիտելով հին գրքերի մանրանկարները^[8]:

Թերությունները

Քանի որ սագի փետուրն իր ծագմամբ բնական նյութ է, այն ունի մի շարք թերություններ:

Ամենահիմնականներից մեկը հաճախակի սրման անհրաժեշտությունն է, քանի որ փետուրի ծայրը թղթի հետ շփումից մշտապես մաշվում էր՝ արձակելով բնորոշ ճռճռոց: Նիկոլայ Վասիլևիչ Գոգոլը «Մեռած հոգիներում» գրում է. «Փետուրների աղմուկը մեծ էր և նման էր այն բանին, կարծես թե մի քանի սայլ չոր ճյուղերով անցնում էին անտառով, որը ծածկված էր քառորդ արշին չորացած տերևներով...^[12]» Բացի այդ, անհրաժեշտ է մշտապես հետևել սրման ճշտությանը: Եթե փետուրի ծայրը չափազանց սուր է, ստացվում է շատ բարակ, թույլ տեսանելի գիծ: Չափազանց կլորացված ծայրի դեպքում՝ հաստ և անհավասար: Նաև սագի փետուրներն ունեին տարբեր փափկություն^[13]:

Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինն աշխատելիս իր փետուրները գրեթե մինչև հիմքը մաշում էր: Պահպանվել են նրա երկու սագի փետուրները, վերևից կրծոտված և այնքան կարճ, որ հազիվ կարելի է մատներում պահել: Այս փետուրներից մեկը գտնվում է Ա. Ս. Պուշկինի գրասեղանին նրա Մոյկայի բնակարանում, երկրորդը դարձել է Մոսկվայում գտնվող Ա. Ս. Պուշկինի պետական թանգարանի ցուցանմուշ^[9]: Իվան Իվանովիչ Պուշչինն իր «Հուշեր Պուշկինի մասին» գրքում հիշում էր^[14]: «...ամենուր ցրված էին գրված թղթի թերթեր, ամենուրեք թափված էին կծոտված, այրված փետուրների կտորներ (նա միշտ, հենց լիցեյից սկսած, գրում էր մնացորդներով, որոնք հազիվ կարելի էր մատների մեջ պահել)»:

Աշակերտներին գրելու անհրաժեշտ հմտություններ սովորեցնելու և փետուրը ձեռքում ճիշտ պահելու համար առաջարկվում էին հատուկ հնարքներ, ընդհուպ մինչև առանձին մատների կապելը և դրանք ձեռքի դաստակին քաշելը:

Սագի փետուրով գրելիս բոլոր գծերը, որոնք քաշվում էին աջից ձախ, ներքևից վերև, օվալները և այլն, դժվարությամբ էին ստացվում, հաճախ նույնիսկ հմուտ գրչի ձեռքերում հաճախ առաջացնելով թանաքի ցայտեր:

Սագի փետուրով կարելի էր գրել միայն լավ, հաստ թղթի վրա: Սագի ամբողջ թևից գրելու համար պիտանի էր ընդամենը երեք կամ չորս փետուր, ինչի հետևանքով դրանք ստիպված էին խնայել՝ կտրելով մի քանի մասի և սրելով յուրաքանչյուրն առանձին^[15]:

Փետուրների վաճառք

Սագի փետուրները մանրածախ վաճառքի էին հանվում կապոցներով, կապված պարանով՝ 25 հատ մեկ կապոցում: Կալվածքներում սովորաբար փետուրներ չէին գնում, այլ օգտագործում էին սեփական տնային սագերի փետուրները^[9]:

Այլ կիրառումներ

• 1880-ական թվականների Գերմանիայում կանաչ ներկված սագի փետուրներից պատրաստվում էին արհեստական սուրբծննդյան տոնածառեր^[16]: «Փետրավոր ծառերի» ի հայտ գալը գերմանացիների պատասխաններից մեկն էր Գերմանիայի պրոգրեսիվ անտառազրկմանը^[17]:
• Բադմինտոնի խաղի համար նախատեսված վոլանը պատրաստվում է 16 սագի փետուրից և խցանե գլխիկից, որը պատված է բարակ այծենակաշվով:
• Վաղ հրետանային բռնկիչ խողովակները պատրաստվում էին սագի փետուրի ցողունի օգտագործմամբ, որն իրականում տեղադրվում էր զենքի հետևի մասի բռնկման անցքի մեջ:
• Սիրողական ձկնորսության մեջ սագի փետուրը լողանների համար ավանդական նյութ է:

Ծանոթագրություններ

1. «История шариковой ручки». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-10-06-ին. Վերցված է 2011-11-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
2. Екатерина Кох История инструментов для письма Արխիվացված 2011-10-29 Wayback Machine // Электронная библиотека «Наука и техника»
3. Пергамент и гусиное перо Արխիվացված 2013-10-15 Wayback Machine // Сайт masteroid.ru

   …выяснилось, что гусиное перо и чернила отлично подходят для письма на пергаменте. Более того, если, кончик пера специальным образом заточить, то писать можно с наклоном и нажимом, утолщая штрих или делая его тоньше. То есть гусиное перо позволило разнообразить письмо, придать ему изящество и большую функциональность. Последнее очень важно, поскольку с применением гусиного пера в алфавитах европейских языков появились прописные буквы. Раньше в письменности использовались только заглавные буквы.

4. Н. И. Смирнова, Т. М. Образцова Из истории письменности и инструментов для письма(չաշխատող հղում) // Ассоциация банков Северо-Запада
5. Шариковая ручка Արխիվացված 2013-05-12 Wayback Machine // Читальный зал Мирта
6. О. Буланова История письменных принадлежностей Արխիվացված 2013-06-17 Wayback Machine // Азербайджанцы в России
7. «Искусство чистописания. Энциклопедия методов чистописания Ш. Паллассона». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-15-ին. Վերցված է 2013-01-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
8. Перо Արխիվացված 2013-10-15 Wayback Machine // Сайт, посвящённый творчеству художника Валентина Серова
9. Я к вам пишу, чего же боле… Արխիվացված 2013-06-02 Wayback Machine // Письмо и почта в пушкинскую эпоху
10. История инструментов для письма Արխիվացված 2011-08-26 Wayback Machine // Сайт «Класс!ная физика.ру»
11. Потомки гусиного пера Արխիվացված 2008-04-10 Wayback Machine // Сайт Коряжма Онлайн, официальный сайт г. Коряжмы (Архангельская область)
12. Н. В. Гоголь. „Мёртвые души“
13. Перо для письма Արխիվացված 2013-05-17 Wayback Machine // Музей индустриальной культуры
14. Зачем нужны письма? Արխիվացված 2012-01-10 Wayback Machine // Сайт «Сто тысяч почему.info»
15. Перо и чернильница на Руси XVII века Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine // Сайт OfficeMart.Ru
16. Forbes, Bruce David. Christmas: A Candid History, (Google Books Արխիվացված 2016-07-29 Wayback Machine), University of California Press, 2007, pp. 121—22, (ISBN 0-520-25104-0)
17. John, J. A Christmas Compendium, (Google Books Արխիվացված 2014-07-20 Wayback Machine), Continuum International Publishing Group, 2005, p. 129, (ISBN 0-8264-8749-1)

Արտաքին հղումներ

• Cutting Quill Pens from Feathers(անգլ.)