Ռացիոնալություն

Ռացիոնալություն (լատին․՝ ratio ֊ միտք), տերմին, որը ամենալայն իմաստով նշանակում է բանականություն, գիտակցություն, իռացիոնալության հակապատկեր։ Ավելի հատուկ իմաստով՝ գիտելիքի բնութագիրը՝ մտածողության որոշ սկզբունքներին համապատասխանության տեսանկյունից։ Այս տերմինի օգտագործումը հաճախ կապված է նման սկզբունքների տարբերությունների վրա կենտրոնանալու հետ, ուստի ընդունված է խոսել ռացիոնալության տարբեր տեսակների մասին։

Կան ռացիոնալության փիլիսոփայական դիտարկման տարբեր մոդելներ։ Այսպիսով, Մաքս Վեբերը տարբերակում է ֆորմալ և սուբստանց ռացիոնալություն։ Առաջինը բաղկացած է տնտեսական որոշում կայացնելու շրջանակներում  հաշվարկ իրականացնելու ունակությունից։ Նյութական ռացիոնալությունը վերաբերում է արժեքների և ստանդարտների ավելի ընդհանրացված համակարգին, որոնք ինտեգրված են աշխարհայացքի^[1] մեջ։ Ռացիոնալության այլ մոդելներում հետևողականությունը, էմպիրիկ համարժեքությունը և իմաստալից գիտելիքների աճի կարողությունը համարվում էին դրա հիմքը։

Բազմակարծության մեկնաբանություններում ընդգծվում է, որ ռացիոնալությունը կառուցվածք է, որը կատարում է գիտելիքների մեթոդական հիմնավորման դերը, բայց չունի համընդհանուր օբյեկտիվ տեղեկանք։ Ինչ վերաբերում է տարբեր մշակույթներին և դարաշրջաններին, առանձնանում են ռացիոնալության իրենց տեսակները ՝ նոր դարաշրջանի ռացիոնալություն, դասական ռացիոնալություն, ոչ դասական ռացիոնալություն և այլն։ Այս ռացիոնալություններից յուրաքանչյուրին բնորոշ է մտածողության իր ոճը, դրանց լուծման իր խնդիրներն ու մեթոդները, բանականության իր հատուկ տեսակը, որը առաջացնում է այնպիսի գիտելիքներ, որոնք տվյալ դարաշրջանի և մշակույթի համար համարվում են ռացիոնալ։ Փորձեր են արվում առանձնացնել ռացիոնալության բոլոր տեսակների համար ընդհանուր առանձնահատկությունները։

Գիտության փիլիսոփայության մեջ ռացիոնալության խնդիրը կապված է գիտության խնդրի և գիտության ռացիոնալ մեթոդների բաշխման հետ։ Այս խնդիրը հայտնի է որպես սահմանազատման խնդիր և չունի հաջող լուծում։

Ծանոթագրություններ

1. Кравченко, Альберт Иванович, Социология Макса Вебера: труд и экономика. — М.: На Воробьевых, 1997.

Գրականություն

• Автономова, Наталия Сергеевна, Рассудок, разум, рациональность. — М., 1988;
• Касавин, Илья Теодорович, Сокулер, Зинаида Александровна, Рациональность в познании и практике. Крит. очерк. — М., 1989;
• Рациональность / Касавин, Илья Теодорович // Пустырник — Румчерод. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — С. 273. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.
• Мамардашвили, Мераб Константинович, Классический и неклассический идеалы рациональности. — М., Изд-во «Лабиринт», 1994.
• Порус, Владимир Натанович, Парадоксальная рациональность (очерки о научной рациональности). — М., 1999;
• Порус, Владимир Натанович Рациональность // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
• Пружинин, Борис Исаевич, Рациональность и историческое единство научного знания. — М., 1986;
• Рациональность на перепутье, кн. 1—2. — M., 1999;
• Под редакцией А.А. Ивина Рациональность // Философия: Энциклопедический словарь. — М.: Гардарики. — 2004. / Философия: Энциклопедический словарь. — М.: Гардарики. Под редакцией А. А. Ивина. 2004.
• Хюбнер, Курт, Критика научного разума. — М., 1994;
• Швырёв, Владимир Сергеевич, Рациональность как ценность культуры.— «Вопросы философии», 1992, № 6;
• Rationality in Science and Politics. Dordrecht, 1984.