Շարժիչ

Շարժիչ, էներգիայի որևէ տեսակը մեխանիկական աշխատանքի փոխակերպող մեքենա։ Շարժիչի տեսակից կախված, աշխատանքը կարող է կատարվել պտտվող ռոտորի, համընթաց-ետադարձ շարժում կատարող մխոցի կամ ռեակտիվ ապարատի միջոցով։ Շարժիչը գործողության մեջ է դնում բանող մեքենաները, ցամաքային, օդային, ջրային և տիեզերական տրանսպորտի միջոցները, արտադրական ու տեխնոլոգիական տեղակայանները, կենցաղային ու կոմունալ սարքերը են։ Տարբերում են առաջնային և երկրորդային շարժիչներ։ Առաջնային շարժիչներն անմիջականորեն փոխակերպում են բնական էներգետիկական ռեսուրսները (վառելիքը, ջրի, քամու, արևի էներգիան, միջուկային էներգիան ևն) մեխանիկական էներգիայի։ Առավել մեծ խումբ են կազմում ջերմային շարժիչները, որոնք օգտագործում են վառելիքի քիմիական էներգիան կամ ատոմային էներգիան։

Առաջնային շարժիչների օգնությամբ ստացված էներգիան մեխանիկական աշխատանքի փոխակերպող շարժիչները կոչվում են երկրորդային շարժիչներ (էլեկտրական, պնևմատիկ, հիդրավլիկականի որոշ տեսակներ ևն)։ Ըստ նշանակման տարբերում են ստացիոնար (անշարժ տեղակայված), շարժական (փոխադրովի աշխատանքային մեքենաներում օգտագործվող), տրանսպորտային (տարբեր տրանսպորտային միջոցներում օգտագործվող) շարժիչներ։ Մարդկության պատմության մեջ առաջին մեխանիկական շարժիչը ջրային անիվն էր, որը Հին Արևելքի երկրներում, Եգիպտոսում, Չինաստանում, Հնդկաստանում օգտագործվում էր ոռոգման նպատակով։

Միջին դարերի ջրային անիվները տարածում են ստացել Եվրոպայի երկրներում, որպես մանուֆակտուրային արտադրության էներգետիկական հիմք։ Այդ ժամանակաշրջանում լայնորեն կիրառվում էին հողմաշարժիչները։ Մոտավորապես 13-րդ դարից սկսած հավերժական շարժիչ ստեղծելու փորձեր են կատարվել։ Վառելիքի ջերմային էներգիան օգտագործող առաջին շարժիչ ընդհատ գործողության մխոցավոր շոգեմթնոլորտային մեքենան էր, որը երևան եկավ 17-րդ դարի վերջին 18-րդ դարի սկզբին (ֆրանսիացի ֆիզիկոս Դ․ Պապենի և անգլիացի մեխանիկ Թ․ Սևերիի նախագծերը), սակայն լայն տարածում չստացավ։

Ունիվերսալ շոգեշարժիչի նախագիծն առաջարկել է Ի․ Պուզունովը (1763), որը, կրկնապատկելով գլանների թիվը, ստացել է անընդհատ գործողության շարժիչ։ Ունիվերսալ ջերմային շարժիչի ավելի կատարելագործված տարբերակն օգտագործվել է Ջ․ Ուատտի շոգեմեքենայում (1784)։ XIX դ․ երկրորդ կեսին ստեղծվեցին երկու նոր տեսակի ջերմային շարժիրներ՝ շոգետուրբին և ներքին այրման շարժիչ։ Գործնականորեն պիտանի առաջին ներքին այրման շարժիչը մշակել է ֆրանսիացի մեխանիկ Է․ Լենուարը, 1860-ին։ 1876-ին Ն․ Օտտոն ստեղծել է ավելի կատարելագործված քառատակտ գազային շարժիչ։ 1896-ին գերմանացի ինժեներ Ռ․ Դիզելը առաջարկել է ներքին այրման շարժիչ, որում բռնկումը կատարվում է սեղմման հետևանքով (տես Դիզել)։ Ջերմային շարժիչների զարգացմանը զուգընթաց կատարելագործվում էր առաջին հիդրավլիկական շարժիչների, հատկապես հիդրոտուրբինների կոնստրուկցիան։ Հզոր հիդրոտուրբինների ստեղծումը հնարավորություն տվեց պատրաստել մեծ հզորության (մինչև 600 Մվտ) հիդրոէներգետիկական ագրեգատներ և կառուցել խոշոր ՀԷԿ–եր այն վայրերում, որտեղ կան մեծ գետեր, ջրվեժներ ևն։ XX դ․ առաջին կեսում ստեղծվեցին գործնականորեն պիտանի ջերմային շարժիչների նոր տեսակներ, գազային, տուրբիններ, ռեակտիվ շարժիչներ, միջուկային ուժային տեղակայանքներ։ Գազային տուրբինները դարձան ավիացիոն շարժիչաշինության հիմքը (տես Ավիացիոն շարժիչ), տարածում գտան լոկոմոտիվաշինության մեջ (գազատուրբաքարշ), ավտոմոբիլներում և այլուր։ Ռեակտիվ շարժիչները հնարավորություն են տալիս մեկ ագրեգատում իրականացնել մեծ հզորություններ։

Արդյունաբերական արտադրության էներգետիկական բազայի զարգացումը կապված էր էլեկտրական շարժիչների հայտնագործման և կիրառման հետ (տես Շարժիչ էչեկտրական)։ Բարդ ռեժիմով աշխատանքային պայմանների ապահովման համար օգտագործվում են տարբեր տեսակի համակցված շարժիչներ, օրինակ, շոգետուրբինները տեղակայում են ներքին այրման շարժիչների կամ գազային տուրբինների հետ։ Մշակվում են համակցված հրթիռային շարժիչների նախագծեր, որոնցում զուգորդվում են ռեակտիվ և հեղուկային հրթիռային շարժիչները։ Էներգահամակարգերի աճը, արտադրության կոմպլեքսային մեքենայացումը և ավտոմատացումը, տրանսպորտի կատարելագործումը, տիեզերական հետազոտությունների ընդլայնումը պայմանավորում են շարժիչների հետագա զարգացումը։ Անընդհատ աճում է էլեկտրակայանների առաջնային շարժիչների հզորությունը, տարվում են ջերմամիջուկային սինթեզի տեղակայանքների, արտաքին այրման շարժիչների, հրթիռային շարժիչների նոր տեսակների (իոնային, պլազմային, ֆոտոնային ևն) ստեղծման աշխատանքներ։ Տրանսպորտային շարժիչաշինության համար կարևոր նշանակություն ունեն անմիաց և մխոցավոր ռոտորային ներքին այրման շարժիչների, ավտոմոբիլային էլեկտրական և ատոմային փոքրածավալ շարժիչների ստեղծման աշխատանքները։ XX դ․ երկրորդ կեսին էներգետիկական տեխնիկայի զարգացման կարևորագույն ուղղություններից է վառելիքային տարրերի և մագնիսահիդրոդինամիկական գեներատորների միջոցով վառելիքի քիմիական և ջերմային էներգիայի փոխակերպումը շարժիչների սնման համար ծառայող էլեկտրական հոսանքի։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 464)։