Էտ-Տաբկա

Էտ-Տաբկա արաբ․՝ سد الطبقة‎‎‎ կամ Սաուրա էդ-Դամ արաբ․՝ سد الثورة‎‎‎ Հեղափոխության պատնեշ ժայռափոր ամբարտակ Եփրատում, Սիրիայի Ալ-Ռակկայի նահանգի Ալ-Ռակկա քաղաքից վերևի հոսանք 40 կմ հեռավորության վրա։ Պատնեշը Սիրիայի ամենամեծ ամբարտակն է և ունի 60 մ բարձրություն և 4,5 կմ երկարություն։ Դրա կառուցումը հանգեցրեց Սիրիայի ամենամեծ ջրամբարի՝ Էլ-Ասադի ստեղծմանը։ Պատնեշը կառուցվել է Խորհրդային Միության օգնությամբ՝ 1968-1973 թվականներին^[1]։ Միջազգային հանրությունը օգնեց պեղել և փաստաթղթավորել բազմաթիվ հնագիտական տեղանքներ, որոնք գտնվում էին ապագա ջրամբարի տարածքում, նախքան դրանք ջրի տակ անցնելը։ Երբ ջրամբարը լցնելու պատճառով 1974-ին Եփրատի հոսքը կրճատվեց, Սիրիայի և Իրաքի միջև բախում սկսվեց։ Այդ բախումը լուծվեց Սաուդյան Արաբիայի և Խորհրդային Միության միջամտությամբ։ Պատնեշը կառուցվել է Եփրատի երկու կողմերում էլեկտրաէներգիա արտադրելու և հողերը ոռոգելու համար^[2][3]։

Էտ-Տաբկա
Տեսակ	լցվող ամբարտակ և հիդրոէլեկտրակայան
Երկիր	Սիրիա
Տեղագրություն	Ալ-Ռակկա
Գտնվում է ափին	Եփրատ
Բարձրություն	60 մետր
Երկարություն	4500 մետր
Հիմնադրված է	1968
Արժեք	340 000 000 $

Հիդրոէլեկտրակայանի բնութագիր

Տաբկա ամբարտակը տեղակայված է այնտեղ, որտեղ Եփրատյան դաշտի յուրաքանչյուր կողմում ժայռոտ ելքերը գտնվում են 5 կմ-ից պակաս հեռավորության վրա։ Ժայռոտ ամբարտակն ունի 4,5 կմ երկարություն, գետի հունից 60 մ բարձրություն, ծովի մակարդակից 307 մ բարձրություն, նկուղում` 512 մ լայնություն և լեռնաշղթայի երկայնքով` 19 մ լայնություն։ Հիդրոէլեկտրակայանը տեղակայված է ամբարտակի հարավային եզրին և պարունակում է ութ Կապլան տուրբիններ։ Տուրբինները պտտվում են 125 RPM-ով և կարող են առաջացնել յուրաքանչյուրը 103 ՄՎտ^[4]։ Ասադի ջրամբարի երկարությունը միջինում 80 կմ է, լայնությունը 8 կմ է։ Ջրամբարը կարող է պարունակել 11,7 կմ 2 ջուր, որի դեպքում դրա մակերեսը կլինի 610 կմ²^[1]։ Տարեկան գոլորշիացումը 1,3 կմ² է Սիրիայի հյուսիսում ամառային բարձր միջին ջերմաստիճանի պատճառով։ Սա շատ բան է՝ համեմատած Ասադի ջրամբարի վերին հոսանքի ջրամբարների հետ։ Օրինակ՝ Կեբանի ջրամբարից գոլորշիացումը կազմում է 0,48 կմ³/տարի, մոտավորապես նույն մակերեսով։ Ոչ հիդրոէլեկտրակայանը, ոչ էլ ջրամբարը չօգտագործեցին իրենց ամբողջ տնտեսական ներուժը Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմի բռնկումից առաջ։ Չնայած ջրամբարը կարող էր ունենալ պոտենցիալ 11.7 կմ³ տարածք, իսկական պահեստային հզորությունը 9.6 կմ³ էր, իսկ տարածքը ՝ 447 կմ³: Ոռոգման առաջարկվող սխեման ունի մի շարք խնդիրներ, ներառյալ ջրամբարի շրջակայքում գտնվող վերականգնված հողերում գիպսի բարձր պարունակությունը, հողի աղացումը, ջրանցքների ոչնչացումը, որի միջոցով ուղղվում է ջրամբարից ջուրը և ֆերմերները չեն ցանկանում տեղափոխվել նոր վերականգնված տարածքներ։ Արդյունքում, 1984 թվականին ջրամբարից ոռոգվել է ընդամենը 60,000 հա^[5]։ 2000 թվականին ոռոգվող տարածքն աճեց մինչև 124,000 հա, ինչը կազմում է կանխատեսվող 640,000 հա-ի 19% -ը։ Թուրքիայից սպասվածից ցածր ջրի հոսքի, ինչպես նաև տեխնիկական սպասարկման բացակայության պատճառով ամբարտակը 800 ՄՎտ-ի փոխարեն առաջացնում է ընդամենը 150 ՄՎտ։ Ջրամբարը խմելու ջրի ամենակարևոր աղբյուրն է Հալեպում։ Այն քաղաքը մատակարարում է ապահովելով տարեկան 0,08 կմ³ խողովակաշար։ Ջրամբարը նաև աջակցում է ձկնորսության արդյունաբերության զարգացմանը։

Նախագծի պատմություն

1927 թվականին, երբ Սիրիան գտնվում էր ֆրանսիական մանդատի տակ, առաջարկվեց ամբարտակ կառուցել Եփրատի հովտում՝ սիրիա-թուրքական սահմանի մոտ։ 1946 թվականին Սիրիայի անկախացումից հետո այս առաջարկի իրագործելիությունը վերանայվեց, սակայն ծրագիրը չիրականացվեց։ 1957 թվականին Սիրիայի կառավարությունը Խորհրդային Միության հետ ձեռք բերեց համաձայնություն Եփրատի հովտում պատնեշ կառուցելու տեխնիկական և ֆինանսական օգնության համար։ Սիրիան, Արաբական Միացյալ Հանրապետության շրջանակներում, 1960 թվականին Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության հետ համաձայնագիր ստորագրեց, որ ամբարտակի կառուցման ֆինանսավորման համար վարկ ստանա։ Սակայն 1961 թվականին Սիրիան դուրս եկավ Արաբական Միացյալ Հանրապետությունից և 1965 թվականին Խորհրդային Միության հետ ձեռք բերվեց ամբարտակի ֆինանսավորման նոր համաձայնագիր։ 1961 թվականին պատնեշի կառուցման աշխատանքները վերահսկելու համար ստեղծվեց հատուկ պետական գործակալություն։ Տաբկայի ամբարտակը նախապես պլանավորված էր որպես երկակի օգտագործման ամբարտակ^[1]։ Ենթադրվում էր, որ ամբարտակը պետք է ներառեր ութ տուրբիններից բաղկացած հիդրոէլեկտրակայան, որոնք ունակ են ընդհանուր առմամբ արտադրել 824 ՄՎտ հզորություն, և կարող էր ոռոգել 640,000 հա տարածք Եփրատի ափերին^[6]։ Պատնեշի շինարարությունը շարունակվեց 1968-1973 թվականներին։ Հիդրոէլեկտրակայանի շինարարությունն ավարտվել է 1977 թվականին։ Պատնեշի ընդհանուր արժեքը կազմել է 340 միլիոն ԱՄՆ դոլար, որից 100 միլիոն ԱՄՆ դոլարը տրամադրվել է Խորհրդային Միությունից վարկի տեսքով։ Սովետական Միությունն իրականացրել է նաև տեխնիկական փորձաքննություն։ Շինարարությանը մասնակցում էին ԽՍՀՄ-ից մինչև 12 հազար սիրիացիներ և 900 տեխնիկներ։ Նրանց տեղավորել են ներկայիս Էս-Սաուրում։ Այս ծրագրի իրականացման, ինչպես նաև Խաբուր գետի վրա ոռոգման աշխատանքների կառուցման համար սիրիական ազգային երկաթուղին Հալեպից Ար-Ռակկա, Դեր Զոր և Ալ-Կամիշլի միջով տարածվեց դեպի ամբարտակ։ Չորս հազար արաբական ընտանիքներ, ովքեր ապրում էին Եփրատի հովտի հեղեղված հատվածում, վերաբնակեցվել էին Սիրիայի հյուսիսում^[7]։

Հակամարտություն Իրաքի հետ

1974 թվականին Սիրիան սկսեց լցնել ջրամբարը և նվազեց Եփրատի հոսքը։ Դրանից առաջ Թուրքիան սկսել էր լցնել Քեբանի ջրամբարը, բայց վերին Եփրատում սկսվել էր երաշտ^[8]։ Արդյունքում, Իրաքը Եփրատից սովորականից զգալիորեն պակաս ջուր է ստացել, Եփրատի տարեկան հոսքը 1973 թվականին 15.3 կմ³ նվազել է, իսկ 1975 թվականին՝ 9.4 կմ³^[9]: Իրաքը խնդրեց Արաբական լիգային միջամտել, բայց Սիրիան պնդեց, որ ավելի քիչ ջուր է ստանում Թուրքիայից, ուստի նրանք հրաժարվեցին համագործակցել։ Արդյունքում լարվածությունն աճեց։ Իրաքն ու Սիրիան զորքեր տեղակայեցին իրենց ընդհանուր սահմանի մոտ։ Իրաքը սպառնաց ռմբակոծել նաև Տաբկա ամբարտակը։ Վեճի լուծումը 1975 թվականին Սաուդյան Արաբիայի և Խորհրդային Միության միջնորդությամբ համաձայնագրի ստորագրումն էր, որի համաձայն Սիրիան անմիջապես ավելացրեց ամբարտակից հոսքը և պայմանավորվեց Եփրատի հոսքի 60% -ը տալ Իրաքին։ 1987-ին Թուրքիան, Սիրիան և Իրաքը համաձայնագիր ստորագրեցին, համաձայն որի` Թուրքիան երաշխավորեց թուրք-սիրիական սահմանին Եփրատի հոսքը 500 մ³/վրկ ծավալով պահպանելը, ինչը համարժեք է տարում 16 կմ³^[10]:

Հնագիտական պեղումներ

Տաբկայի ամբարտակի ջրամբարը լցնելուց առաջ 1963-1974 թվականներին այդ տարածքում իրականացվել է ինտենսիվ միջազգային հնագիտական պեղումների ծրագիր։ Այս ծրագրի շրջանակներում պեղումներ են իրականացվել այն տարածքներում, որոնք թվագրվում են ուշ Նատուֆյան մշակույթից մինչև Օսմանյան ժամանակաշրջան^[11]։ Պեղումները ներառում էին այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են Աբու Հուրեյրան, Էմարը, Հաբուբա Կաբիրը, Մուրեյբեթը, Տել Էս Սվեյխատը, Տել Ֆրեյը և Դիբսի Ֆարաջը։ Ջաբերում կառուցվել է պաշտպանիչ ամբարտակ, որը բլրի գագաթի ամրոց է։ Այն Ալ-Ասադի ջրամբարի ջրհեղեղից կվերածվի կղզու։ ԿառուցվեԼ Է պաշտպանիչ ամբարտակ և Մուրեյբեթի և Մեսկենի երկու մինարեթները տեղափոխվեցին ջրհեղեղի դաշտից դուրս գտնվող տարածք^[12]։

Գրականություն

• 2009 թվական, Anonymous^[13]
• 2000 թվական, Adeel, Zafar & Mainguet, Monique էջ 208–22
• 2003 թվական, Akkermans, Peter M. M. G. & Schwartz, Glenn M., Սիրիայի հնագիտություն^[6] անգլ.՝ The archaeology of Syria
• 2004 թվական, Altinbilek, Dogan^[9][10]
• 1924 թվական, Amurath to Amurath^[14]
• 1977 թվական Bell, Gertrude Lowthian, Bounni, Adnan & Lundquist, J. M. Արշավ և ցուցահանդես Եփրատից Սիրիայում^[15]
• 1974 թվական, Bourgey, André, Լիոնի աշխարհագրության տեսություն^[2][16] ֆր.՝ Revue de Géographie de Lyon
• 1987 թվական, Collelo, Thomas^[17][18]
• 2008 թվական, Elhadj, Elie, Միջին Արևելքի միջազգային հարաբերությունների ստուգատես ^[19] անգլ.՝ Middle East Review of International Affairs
• 2009 թվական, Frenken, Karen^[20]
• 2008 թվական, Hughes, Hugh^[21]
• 1974 թվական, Hunt, Carla^[22][23]
• 2000 թվական, Inan, Yüksel
• 2009 թվական, Jamous, Bassam^[24]
• 2008 թվական, Jones, C.; Sultan, M.; Yan, E. & Milewski, A.^[11][25]
• 2004 թվական, Kalpakian, Jack, Ինքնություն, հակամարտություն և համագործակցություն գետերի միջազգային համակարգերում^[26] անգլ.՝ Identity, conflict and cooperation in international river systems,
• 2005 թվական, Kangarani, Hannaneh M.^[27]
• 1998 թվական, Kaya, Ibrahim^[28][29]
• 2006 թվական, Krouma, I.^[30]
• 1997 թվական, McClellan, Thomas L.^[8]
• 2004 թվական, McDowall, David, Քրդերի ժամանակակից պատմություն^[31] անգլ.՝ A modern history of the Kurds
• 2005 թվական, Murdoch, D. A.; Vos, R.; Abdallah, A. & Abdallah, M. Ձմեռային հետազոտություն սիրիական խոնավ տարածքների մասին։ Սիրիական ճահճի արշավախմբի վերջնական զեկույց^[32] անգլ.՝ A Winter Survey of Syrian Wetlands. Final Report of the Syrian Wetland Expedition
• 2003 թվական, Mutin, Georges^[33]
• 2009 թվական, Rahi, Khayyun A. & Halihan, Todd^[34][35]
• 2004 թվական, Reichel, Clemens Եփրատի եզրին անգլ.՝ On the margin of the Euphrates
• 2003 թվական, Scheumann, Waltina Միջերկրական ծովում անվտանգություն և միջավայր։ Անվտանգության և բնապահպանական հակամարտությունների հայեցակարգում^[7]
• անգլ.՝ Security and environment in the Mediterranean. Conceptualising security and environmental conflicts
• 1997 թվական, Shapland, Greg, Անհամաձայնության գետեր. Ջրի միջազգային վեճեր Մերձավոր Արևելքում, Նյու Յորք^[1] անգլ.՝ Rivers of discord: international water disputes in the Middle East, New York
• 2004 թվական, Wilkinson, Tony J.^[36]
• 1994 թվական, Wolf, Aaron T.^[37]

Ծանոթագրություններ

1. Shapland, Greg (1997). «Rivers of discord : international water disputes in the Middle East». St. Martin's Press. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
2. Bourgey, André (1974). «Le barrage de Tabqa et l'aménagement du bassin de l'Euphrate en Syrie». էջեր 343–354. doi:10.3406/geoca.1974.1658. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
3. «Kopprabas » Historien » Personer » Sundborg, �ke » L�ngs floder v�rlden runt». www.nordvarmland.com. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին. {{cite web}}: replacement character in |title= at position 46 (օգնություն)
4. «Political leaders of the contemporary Middle East and North Africa : a biographical dictionary». Greenwood Press. 1990. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
5. Human Rights Watch (Organization) (2009). «Group denial: repression of Kurdish political and cultural rights in Syria» (PDF) (English). Human Rights Watch. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
6. Akkermans, Peter M. M. G. (2003). «The archaeology of Syria : from complex hunter-gatherers to early urban societies (c. 16,000-300 BC)». Cambridge University Press. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
7. «Security and environment in the Mediterranean : conceptualising security and environmental conflicts». Springer. 2003. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
8. «The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East». 1997. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
9. «International journal of water resources development» (English). Carfax. 0000 u. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
10. Altinbilek *, Dogan (2004 թ․ մարտի 1). «Development and management of the Euphrates–Tigris basin». էջեր 15–33. doi:10.1080/07900620310001635584. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
11. Jones, C.; Sultan, M.; Yan, E.; Milewski, A.; Hussein, M.; Al-Dousari, A.; Al-Kaisy, S.; Becker, R. (2008 թ․ մայիսի 20). «Hydrologic impacts of engineering projects on the Tigris–Euphrates system and its marshlands» (անգլերեն). էջեր 59–75. doi:10.1016/j.jhydrol.2008.01.029. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
12. Murdoch, D. A (2005). «A winter survey of Syrian wetlands: final report of the Syrian Wetland Expedition : January - February 2004» (English). Privately published. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
13. Human Rights Watch (Organization) (2009). «Group denial: repression of Kurdish political and cultural rights in Syria» (PDF) (English). Human Rights Watch. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
14. Bell, Gertrude Lowthian (1924). «Amurath to Amurath» (English). Macmillan and Co. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
15. American Schools of Oriental Research (Cambridge, Mass.) (0000 u). «The annual of the American Schools of Oriental Research» (English). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
16. Université de Lyon (2003). «Revue de géographie jointe au Bulletin de la Société de géographie de Lyon et de la région lyonnaise» (French). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
17. «Syria». countrystudies.us. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
18. Collelo, Thomas; Library of Congress; Federal Research Division (1987). «Syria: a country study» (English). Federal Research Division. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)(չաշխատող հղում)
19. Merkaz Besa le-meḥḳarim asṭraṭegiyim (1997). «Middle East review of international affairs: [premium database title] : MERIA» (English). Global Research in International Affairs (GLORIA) Center and Begin-Sadat Center for Strategic Studies. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
20. «Irrigation in the Middle East Region in figures : AQUASTAT survey - 2008». Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2009. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
21. «Børre Ludvigsen Web Archive». libraries.aub.edu.lb. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
22. «Saudi Aramco World : Last Boat to Tabqa». archive.aramcoworld.com. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
23. Saudi Aramco (2015). «Aramco world» (English). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
24. «Match com number of members». studiaorontica.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
25. «Journal of Hydrology» (English). Elsevier. 1995. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
26. Kalpakian, Jack (2004). «Identity, conflict and cooperation in international river systems». Ashgate. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
27. «[WorldCat.org]». www.worldcat.org. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
28. «ALN No. 44: Kaya: The Euphrates-Tigris basin». cals.arizona.edu. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
29. Office of Arid Lands Studies (Tucson, Ariz.) (1994). «Arid lands newsletter ALN» (English). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
30. «FAO Fisheries & Aquaculture National Aquaculture Sector Overview (NASO)». www.fao.org. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
31. McDowall, David (2004). «A modern history of the Kurds». I.B. Tauris. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
32. Murdoch, D. A (2005). «A winter survey of Syrian wetlands: final report of the Syrian Wetland Expedition : January - February 2004» (English). Privately published. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
33. Mutin, Georges (2003 թ․ օգոստոսի 19). «Le Tigre et l'Euphrate de la discorde» (ֆրանսերեն). doi:10.4000/vertigo.3869. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
34. Rahi, Khayyun A.; Halihan, Todd (2010 թ․ մարտի 1). «Changes in the salinity of the Euphrates River system in Iraq» (անգլերեն). էջեր 27–35. doi:10.1007/s10113-009-0083-y. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
35. «Regional environmental change» (English). Springer. 0000 u. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
36. Wilkinson, T. J. (2004). «On the margin of the Euphrates : settlement and land use at Tell es-Sweyhat and in the upper Lake Assad area, Syria». Oriental Institute of the University of Chicago. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
37. «International waters of the Middle East : from Euphrates-Tigris to Nile». Oxford University Press. 1994. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էտ-Տաբկա» հոդվածին։