Եզդիականություն

Եզդիականություն, եզդի ժողովրդի ավանդական և սկզբնական կրոնը։

Ուսումնասիրություն

Եզդիական դավանանքում կան դեռևս շատ բաներ, որոնք պարզված չեն։ Այս հետաքրքիր կրոնի մասին կան բազմաթիվ հակասական տեղեկություններ։ Օրինակ եզդիական որևէ աստվածության մասին եզդիկան տարբեր լեգենդներում կան տարբեր տեղեկություններ, որոնք միանգամայն հակասում են միմանց, իսկ սրանք էլ կարող են իրենց հերթին հակասել եզդիական հոգևորականների վկայություններին։ Սա պայմանավորված է եզդիականության բավական ուշ ծագման, մյուս համաշխարհային կրոնների նման հոգևոր ուժեղ կենտրոն չունենալու հանգամանքով։ Եզդիականությունը ավելի շուտ կարելի է բնորոշել որպես առանձին հավատալիքների կոմպլեքս, քան իսլամի և քրիստոնեության նման դոգմատիկ կրոն։

Եզդիականությունը շուրջ 200 տարվա ուսումնասիրության պատմություն ունի, սակայն այդպես էլ չի պարզվել այս կրոնական ուղղության և ծագման խնդիրը։ Եզդիականության մասին աշխատություններում մենք շատ հաճախ հանդիպում ենք այս կրոնի սինկրետիկ լինելու մասին վկայությունների։ Գիտնականների մի մասը սխալ կերպով համարում են, որ եզդիականությունը հանդիսանում է զրադաշտականության, քրիստոնեության, իսլամի և նույնիսկ բուդդայականության ու մովսիսականության խառնուրդ։ Այս կրոնների ազդեցությունը և դրա հետևանքով առաջացած տարրերը իհարկե կան եզդիականությունում, սակայն դա չի կարելի գերագնահատել։

Մալաք Թավուս(Սիրամարգ-հրեշտակ)

Ըստ եզդիականության Աստված երկիրը ստեղծել է Մալաք-Թավուսի օգնությամբ և նրա հետ։ Սակայն Մալաք-Թավուսի հետ էլ ամեն ինչ պարզ չէ։ Որոշ լեգենդներում նա հանդես է գալիս որպես Աստծո օգնական, նրա փոխանորդ, նախկին մերձավոր կամ էլ դրախտից քշված հրեշտակի կերպարով։ Սակայն այս վերջին վարկածը, ամենայն հավանականությամբ, տարածվել է մուսուլմանների կողմից։ Սիրամարգը զրադշտականության մեջ նույնպես համարվել է Ահրիմանի ստեղծածը։ Ըստ հյուսիսային Իրաքում տարածված սուֆիական մի ավանդության՝ սիրամարգը եղել է չափազանց գեղեցիկ մի թռչուն, սակայն իր գոռոզության համար սատցել է անճոռնի ոտքեր և հեռացվել դրախտից։

Եզդիներ գլխավոր աստվածությանը սիրամարգի կերպով պատկերելը, հավանաբար, հարկավոր է բացատրել սուֆիական ազդեցությամբ։ Սուֆիական գաղափարախոսության մեջ այս թռչունը իմաստության և վեհության խորհրդանիշ է։ Պաշտելի Մալաք-Թավուսը մուսուլմանների ճնշման տակ դարձել է վտարված հրեշտակի խորհրդանիշ։

Պետք է նշել, որ, ամենայն հավանականությամբ, սիրամարգի պաշտամունքը ստեղծվել է հնդկական թերակղզում և նախապատմական վաղ ժամանակներում տարածված է եղել նաև Մերձավոր և Միջին Արևելքի ժողովուրդների հավատալիքներում։

Մալաք-Թավուսը եզդիների ծիսական առարկաների համակարգում պատկերվում է աքաղաղի կերպարանքռվ՝ ամրացված աշտանակին։ Այսպիսի արձանիկներ պահվում են Լալեշում և ամեն տարի ղավալների (եզդի հոգևորականության ստորին դաս) կողմից ման են ածվում եզդիաբնակ շրջաններում։ Դրանց միջոցով հավատացյալ համայնքից հանգանակություն է գանձվում՝ հօգուտ հոգևոր կենտրոնի։ Այդ արձանիկները անվանվում են սանջակներ և խիստ գաղտնի են պահվում այլադավաններից։

Շեյխ Ադի (Շեյխ Ադի բին Մուսաֆեր)

Մալաք-Թավուսից հետո եզդիական պանթեոնի երկրորդ խոշոր դեմքը Շեյխ Ադին է։ Եզդիները նրան համարում են Աստծու առաքյալը և հավատում են, որ նա ստեղծվել է Մալաք-Թավուսի ստվերից։ Շեյխ Ադին, Մալաք-Թավուսի նման, հանդիսանում է Աստծո փոխանորդը, իսկ որոշ ավանդություններում ստանում է աստծու որոշ ֆունկցիաներ։ Հետաքրքիր է այն փաստը, որ Շեյխ Ադին պատմական դեմք է, ծագումով արաբ, Օմայան ազնվական տոհմից։ Նրա մասին կարելի է ուշագրավ տեղեկություններ ստանալ արաբական միջնադարյան բազում աղբյուրներից։ Մինչև այժմ հայտնի չէ, թե նա ինչու է մտել եզդիական կրոնի սրբերի շարքերը։

Եզիդ (Սըլթան Էզիդ)

Եզդիական պանթեոնի երրորդ հիմնակն դեմքն է։ Գիտական որորշ շրջանակներում տարածված է այն կարծիքը, որ նա մարմնավորում է հին իրանական յազատ-ներին (հին իրանական աստվածություն զոհաբերության արժանի)։ Ոմանք այս աստվածությանը կապում են Օմայան խալիֆ Եզիդ բին Մուավիայի հետ։ Ուսումնասիրողների մի այլ խումբ այս անունը կապում է իրանական Եզդ քաղաքի հետ։ Եզիդ բին Մուավիան եղել է խալիֆ ընդամենը 3.5 տարի (680-683)։ Նա չի կատարել որևէ կարևոր կրոնական աշխատանք։ Նրա օրոք սպանվել է խալիֆի թեկնածու Ալի իբն Աբու Թալիբի որդին Հուսեյնը՝ Քերբալայի ճակատամարտում։ Դրանից հետո Եզիդ անունով սկսել են շիաները անվանել դավաճաններին, անհավատներիրն և սատանայի հետևորդներին կամ սատանայապաշտներին։ Հետաքրքրական է այն փաստը, որ եզիդ բառի այդ նշանակությունները կան նաև հայ գրականության մեջ։ Մասնավորպես Սայաթ-Նովայի մոտ։ Եզդիների թշնամական և մուսուլման հարևաններով շրջապատված լինելը կարող էր նրանց արժանացնել եզիդ կամ եզդիներ կոչմանը։

Տես նաև

• Ակնալիճի եզդիական տաճար

Գրականություն

• Գ. Ասատրյան, Ա. Փոլադյան Եզդիների դավաննքը, Երևան 1980։

Եզդիականություն   Կրոն