Գորշ գայլեր (կազմակերպություն)

Բոզկուրտ կամ Գորշ Գայլեր (թուրքերեն՝ Bozkurtlar կամ թուրքերեն՝ Bozkurtçular, իսկական անվանումը՝ թուրքերեն՝ Ülkücülük — «իդեալականություն»^[1]), թուրքական երիտասարդական ազգայնական կազմակերպություն։ Ստեղծվել է Ազգային գործողության կուսակցության հովանու ներքո, որի հետ երբեմն նույնականացվում է։ Այլ տարբերակների համաձայն, ստեղծվել է 1948 թվականին գնդապետ Ալփարսլան Թյուրքեշի կողմից^[2]։ Համարվում է MHP-ի առավել արմատական թևը, հավատարիմ է պանթյուրքիզմի և նեոֆաշիզմի գաղափարախոսությանը^{[3][4][5][6][7]}։ Ակտիվորեն մասնակցել է 1970-ական թվականների քաղաքական բռնություններին, գործել է Գլադիոյի միջազգային հակակոմունիստական համակարգի շրջանակներում։ Կազմակերպության գրոհայինները մեղադրվում էին մի շարք սպանությունների և ահաբեկչական գործողությունների, այդ թվում՝ Հռոմի Պապ Հովհաննես Պողոս II-ի դեմ մահափորձի մեջ։ 1990-ական թվականներից անցել է քրդական անջատողական շարժման և էթնոկոնֆեսիոնալ փոքրամասնությունների դեմ պայքարի։ 2000-ական թվականների սկզբից համարվում է Էրդողանի իսլամիստական կուսակցության ընդդիմություն։ Թյուրքեշի մահվանից հետո կազմակերպությունը գլխավորում է նրա հետնորդ Դևլեթ Բահչելին։

Գորշ գայլերի նշանը

Գորշ գայլեր
Տեսակ	կազմակերպություն
Երկիր	Թուրքիա
Հիմնադրված	1968
Կայք	ulkuocaklari.org.tr

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Բոզկուրտ (այլ կիրառումներ)

Գաղափարախոսություն

Կազմակերպության անվանումը և խորհրդանիշները կապվում են թուրքական դիցաբանության հետ, որտեղ գայլը խիզախության և պատվի խորհրդանիշ է^[8]։ Ընդգծվում է իդեալիստական աշխարհընկալման հանձնառությունը։ Ազգայնականությունը և պանթյուրքիզմը դրված է որպես գաղափարական առաջնահերթություններ, որի նպատակն է ստեղծել Մեծ Թուրան՝ թուրքական ազգային ավանդույթների, մշակույթի և հասարակական կարգի հիման վրա։

Այս հայեցակարգում ակնհայտ են ռասիստական գծերը, թյուրքական ռասայի և թուրք ազգի գերազանցության թեզերը^[9]։ Միևնույն ժամանակ թուրք է հռչակվում յուրաքանչյուր ոք, որը կիսում է ազգային արժեքները և համապատասխան աշխարհայացքը^[10]։

Մուսուլմանական դավանանքը կազմակերպության անդամ դառնալու պայման է, սակայն այն չի անցնում իսլամիզմի, քանի որ էթնոմշակութային գործոնը վեր է դասվում կրոնականից։

Որպես հակառակորդներ նշված են տոտալիտար գաղափարախոսությունները, ընդ որում՝ ոչ միայն կոմունիզմը, այլև ֆաշիզմը։ Վերջինս պարադոքսալ տեսք ունի՝ հաշվի առնելով «Գորշ գայլերի» վարդապետության բացահայտ նեոֆաշիստական բնույթը^[11]։ Շեշտվել է նաև կապիտալիզմի՝ որպես նյութապաշտական համակարգի և թուրքական անկախությանը սպառնացող իմպերիալիզմի նկատմամբ թշնամանքը։

Հիմնադրում և զարգացում

1969 թվականի փետրվարին թուրք ուլտրաաջ ազգայնականների առաջնորդ, գնդապետ Ալփարսլան Թյուրքեշը պահպանողական Հանրապետական գյուղացիական ազգային կուսակցությունը վերածեց ազգայնական շարժման աջ արմատական կուսակցության (MHP): Նոր կուսակցությունը կառուցվել են իտալական ֆաշիզմի և գերմանական նացիզմի նմուշներով։ Դա ենթադրում էր ռազմականացված թևի ստեղծում^[12]։

Երիտասարդական ռազմականացված թևի համար կադրերը հավաքագրվել են Թյուրքեշի կուսակցության կողմից՝ հիմնականում երկու սոցիալական խմբերից՝ գաղափարապես մոտիվացված ուսանողությունից և անատոլիական գյուղերից Ստամբուլ և Անկարա գաղթած լյումպենացված մարդկանցից^[13]։ Այդ միջավայրում ծայրահեղ ազգայնականության և նեոֆաշիզմի գաղափարներն առավել լայն արձագանք են գտել։ Տասնամյակի ընթացքում կառուցվել է ուղղահայաց կառույց, որը կազմակերպվել է ռազմական օրինակով, որը չի վերահսկվում պաշտոնական իշխանությունների կողմից և ենթակա է անձամբ Ալփարսլան Թյուրքեշին^[14]։

Ահաբեկչություն 1970-ական թվականներին

1970-ական թվականների երկրորդ կեսին Թուրքիայում տեղի է ունեցել լայնամասշտաբ քաղաքական բռնություններ։ Ծայրահեղ աջ, ծայրահեղ և պետական ուժային կառույցները, փաստորեն, միմյանց հետ վարում էին փոքր ինտենսիվության քաղաքացիական պատերազմ։ 1976-1980 թվականներին փողոցային բախումների և ահաբեկչությունների հետևանքով զոհվել է ավելի քան 5 հազար մարդ^[15]։ «Գորշ գայլերը» այդ իրադարձություններին ամենաակտիվ մասնակցությունն են ունեցել։

Համարվում է, որ գնդապետ Թյուրքեշի կառույցները գործել են «Կոնտրգերիլյա» օպերատիվ համակարգի շրջանակներում, որն իր հերթին հանդիսանում էր Գլադիոյի միջազգային հակամոմունիստական համակարգի թուրքական ստորաբաժանումը^[16]։ «Գորշ գայլերի» ամենահայտնի մարտական օպերատիվներն են եղել Աբդուլլահ Չաթլըն^[17] և Հալուկ Քըրջին^[18]։

«Գորշ գայլերի» մասնակցությամբ բռնության խոշորագույն ակտեր են համարվում.

• Կոտորած Թաքսիմի հրապարակում 1977 թվականի մայիսի 1-ին, Ստամբուլում մայիսմեկյան ցույցի վրա հարձակումը, ավելի քան 30 զոհ, «Գորշ գայլերի» մասնակցությունը պաշտոնապես հաստատված չէ, բայց դիտարկվում է որպես շատ հավանական^[19][20]։
• Կոտորած Բեյազըթ հրապարակում 1978 թվականի մարտի 16-ին, զինված հարձակում Ստամբուլի համալսարանի ձախ ուսանողների վրա, սպանվել է 7 մարդ^[21]։
• Բահչելիեվլերյան կոտորած 1978 թվականի հոկտեմբերի 9-ին, Անկարայում 7 ուսանողների սպանությունը, որոնք, այսպես կոչված, Քրդստանի պրոկոմունիստական աշխատավորական կուսակցությունում (Pkk) ճանաչվել են ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում ահաբեկչական կազմակերպություն^[22]։
• Պայքար Քահրամանմարաշում 1978 թվականի դեկտեմբերի 19-26-ին, ծայրահեղ աջերի և ալևիների բախումները, որոնք հանգեցրել են ավելի քան 100 մարդու մահվան^[23]։
• Մեծ արձագանք է առաջացրել Milliyet լևոլիբերալ թերթի խմբագիր Աբդի Իփեքչիի սպանությունը 1979 թվականի փետրվարի 1-ին^[24]։

1980 թվականի հեղաշրջում, արտասահմանյան գործունեություն

1980 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Թուրքիայի զինված ուժերի հրամանատարությունը գեներալ Քենան Էվրենի գլխավորությամբ պետական հեղաշրջում էր իրականացրել։ Հաստատված ռազմական ռեժիմը կրում էր իրավաազգական բնույթ, որը մոտ էր MHP-ի և «գորշ գայլերի» գաղափարախոսությանը, սակայն խիստ ճնշում էր ինչպես ձախ, այնպես էլ աջակողմյան քաղաքական ծայրահեղականությունը։

MHP-ն ու «Գորշ գայլերը» արգելվել են, շատ առաջնորդներ ու ակտիվիստներ Ալփարսլան Թյուրքեշից սկսած հայտնվել են բանտում կամ փախել են Թուրքիայից։ Տեղի է ունեցել դատական գործընթաց, որի ընթացքում փաստագրված են եղել «Գորշ գայլերի» կողմից 594 մարդու (մասնավորապես արհմիութենական առաջնորդ, Խաղաղության համաշխարհային խորհրդի անդամ Կ. Թյուրքլերի, գրողներ Ու. Քաֆթանջիօղլուի և Դ. Թյութենգիլի) սպանությունները։

Ազատության մեջ մնացած «Գորշ գայլերը» ստիպված են եղել հիմնական գործունեությունը տեղափոխել Թուրքիայի սահմաններից դուրս։ Նրանք հատկապես ուժեղ ազդեցություն են ձեռք բերել Ավստրիայում և Գերմանիայում բնակվող թուրք աշխատողների շրջանում^[25]։ Կազմակերպության օպերատիվ բազաներ են ստեղծվել նաև Ֆրանսիայում և Շվեյցարիայում։ Աստիճանաբար «Գորշ գայլերի» կազմակերպչական ցանցը տարածվել է Նիդեռլանդների և Բելգիայի վրա։ 1982 թվականին նշվում էր Աբդուլլահ Չաթլըյի օպերատիվ կապը արմատական իտալացի նեոֆաշիստների առաջնորդ Ստեֆանո Դելլե Կյայեի հետ^[26]։

Առավել ռեզոնանսային ակցիա է դարձել 1981 թվականի մայիսի 13-ին Հռոմի Պապ Հովհաննես Պողոս II-ի դեմ մահափորձը, որը կատարել է Մեհմեդ Ալի Աղջան^[27]։ Աղջայի հանցակիցը համարվում էր «Գորշ գայլերի» մեկ այլ հայտնի ակտիվիստ Օրալ Չելիքը^[28]։

Աբդուլլահ Չաթլըն, գտնվելով Ֆրանսիայում, ահաբեկչություններ էր ծրագրել հայկական ԱՍԱԼԱ-ի դեմ։ Նա կազմակերպել էր նաև Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշարձանի պայթեցումը Փարիզի արվարձանում 1984 թվականի մայիսի 3-ին^[29]։

1988 թվականի հունիսի 18-ին «Գորշ գայլերի» գրոհային Կարտալ Դեմիրագը անհաջող մահափորձ ձեռնարկեց Թուրքիայի վարչապետ Թուրգութ Օզալի դեմ^[30][31]՝ Հունաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման նրա քաղաքականության համար, որին ազգայնականները համարում էին «ազգային դավաճան»։

Ակտիվություն վերականգնումից հետո

1980-ական թվականների երկրորդ կեսից ընթանում էր Ազգայնական շարժման կուսակցության ռելեգալացման գործընթացը։ 1993 թվականին կուսակցությունը վերադարձրել է նախկին անվանումը և վերսկսել է իր գործունեությունն ամբողջությամբ։ Վերականգնվեց նաև ազգայնականների երիտասարդական ռազմականացված կազմակերպությունը։

«Գորշ գայլերի» համար բարդ է դարձել 1996 թվականի աշնանից մինչև 1997 թվականի գարուն ընկած ժամանակահատվածը:1996 թվականի նոյեմբերի 3-ին Սուսուրլուկում ավտովթարից մահացել է կազմակերպության ամենահեղինակավոր անդամ Աբդուլլահ Չաթլըն^[32]։

1997 թվականի ապրիլի 4-ին վախճանվել է Ալփարսլան Թյուրքեշը։ Անվիճելի առաջնորդի կորուստն ապակայունացրեց կուսակցությունն ու երիտասարդական կազմակերպությունը։ Յըլդըրըմի կողմնակիցներ Թուղրուլ Թյուրքեշ կրտսերի և Դևլեթ Բահչելիի միջև վեճ է ծագել։ Նախագահ է ընտրվել Բահչելին, սակայն նրան ժամանակ է պահանջվել, որպեսզի հաստատի իր ավտորիտար կառավարումը։

1990-ական թվականներ

1990-ական թվականներին կոմունիստական սպառնալիքի ապակտուալացումը «Գորշ գայլերի» գործողություններում առաջին պլան մղեց քրդական անջատողական շարժմանը և ազգային և կրոնական փոքրամասնությունների «հակաթուրքական դրսևորումներին» դիմակայությունը։ 1995 թվականի մարտին «Գորշ գայլերը» Ստամբուլում մասնակցում էին ալևիների հետ բախումներին։ 1998 թվականի մայիսին մի շարք հարձակումներ և սպանություններ են գործել ձախ և քուրդ ակտիվիստների դեմ^[33]։

1996 թվականի հուլիսի 6-ին Կիպրոսի մայրաքաղաք Նիկոսիայում գլխին արձակված կրակոցի հետևանքով սպանվել է լրագրող Կուտլու Ադալըն^[34]։ 1996 թվականի օգոստոսի 11-ին «Գորշ գայլերը» հարձակվել էին Կիպրոսում թուրքական օկուպացիայի դեմ բողոքի ցույցի վրա, որի արդյունքում 1 ցուցարար (Տասոս Իսահակ) սպանվեց և ավելի քան 40-ը վիրավորվեց և վնասվածք ստացավ^[35]։

2000-ական թվականներ

2002-2005 թվականների ընթացքում արձանագրվել են «Գորշ գայլերի» մի շարք ակցիաներ՝ հակաթուրքական, հակահայկական և հակահրեական բնույթի^[36][37][38]։ 2006 թվականի նոյեմբերին «Գորշ գայլերը» բողոքում էին Հռոմի Պապ Բենեդիկտոս XVI Թուրքիա կատարած այցի դեմ^[39]։

2010-ական թվականներ

2010 թվականի նոյեմբերի 9-ին թուրք և քուրդ ազգայնականների միջև բախման հետևանքով զոհվել է «Գորշ գայլերի» ակտիվիստ Հասան Շիմշեկը։ Նրա հուղարկավորությունը վերածվել է ծայրահեղ աջերի հզոր ցույցի, ելույթ է ունեցել Դևլեթ Բահչելին^[40]։

2011 թվականի աշնանը Անկարայի ոստիկանությունը խոշոր գործողություն էր իրականացրել «Գորշ գայլերի» դեմ։ Երեսունվեց մարդ ձերբակալվել է, առգրավվել է մեծ քանակությամբ զենք^[41]։

2012 թվականի ապրիլի 24-ին «Գորշ գայլերը» Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակում բողոքի ակցիա էին կազմակերպել՝ ընդդեմ Հայոց ցեղասպանության տարելիցի^[42]։ 2013 թվականի հոկտեմբերին հզոր բողոքի արշավը ուղղված էր քուրդ անջատողականների հետ բանակցությունների դեմ^[43]։ 2014 թվականի հուլիսին ազգայնական երիտասարդները անկարգություններ էին կազմակերպել Քահրամանմարաշում՝ առիթ էր հանդիսացել Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմից փախստականների ներկայությունը^[44]։ 2014 թվականի հոկտեմբերին նոր արյունալի բախումներ տեղի ունեցան քրդերի, «Գորշ գայլերի» և ոստիկանության միջև^{[45][46][47][48][49][50]}։

Ծանոթագրություններ

1. «Update to the UNHCR CDR Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Turkey»
2. Մարկ Ֆեյգին Անդրկովկասյան հանգույց // "Նովի Միր", № 9, 1998
3. Sullivan, Colleen The SAGE Encyclopedia of Terrorism / Martin, Gus^[en]. — 2nd. — Sage Publications^[en], 2011. — С. 236—237.
4. Karasapan, Omer Turkey and US Strategy in the Age of Glasnost (und) // Middle East Report^[en]. — 1989. — № 160. — С. 7. — doi:10.2307/3013440
5. Graue Wölfe heulen wieder: Türkische Faschisten und ihre Vernetzung in Deutschland [Grey wolves howl again: Turkish fascists and their networks in Germany] / Aslan, Fikret; Bozay, Kemal. — 3rd.. — Unrast Verlag, 2012. — ISBN 978-3-89771-035-1
6. Canefe, Nergis; Bora, Tanıl Turkey and the European Union: Domestic Politics, Economic Integration and International Dynamics / Çarkoğlu, Ali; Rubin, Barry^[en]. — Routledge, 2004. — С. 125, 129. — ISBN 9781135761202
7. Cooley, John K.^[en] Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism. — 3rd. — London: Pluto Press^[en], 2002. — С. 195. — ISBN 9780745319179. — "A Turkish Fascist youth group, the "Grey Wolves, « was recruited to fight with the Chechens.».
8. Crying «Wolf»: Why Turkish Fears Need Not Block Kurdish Reform / III. Who Are the Turkish Nationalists? / B. The Nationalist Action Party (MHP) Արխիվացված 2014-09-01 Wayback Machine
9. Turkish and Kurdish Identity and Nationalism in the Netherlands. The Grey Wolves and its Role in Turkish Nationalism
10. The big world experiment: the mobilization of social capital in migrant communities
11. «Турцию ведут в Европу умеренные исламисты. Мусульмане против исламистов». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
12. Jenkins, Gareth (2008). Political Islam in Turkey. New York: Palgrave Macmillan.
13. Sullivan, Colleen (2011). «Grey Wolves». In Martin, Gus. The SAGE Encyclopedia of Terrorism (2nd ed.)
14. Turkey’s Gray Wolves Nip at Heels of Power
15. Devrimci Yol Savunması (Defense of the Revolutionary Path)
16. Özel Harp Dairesi ve Alparslan Türkeş..! Hançer Birliği Türkiye’de faaliyet gösterdi mi? Zihni Çakır’ın Korku İmparatorluğu Gladio kitabında MHP-CIA ilişkisine yönelik ilginç iddialar yer alıyor
17. «Turkish Dirty War Revealed, but Papal Shooting Still Obscured» (անգլերեն). Los Angeles Times. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 15-ին.
18. Haluk Kırcı'dan ŞOK İTİRAF
19. «Grey Wolf Attacks on BDP Politicians». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
20. «30 yıl sonra kanlı 1 Mayıs (3)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
21. 16 MART KATLİAMINI HATIRLADINIZ MI
22. The Bahçelievler Massacre
23. Remembering the Maras Massacre in 1978
24. «MİT: Çelik de katıldı». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
25. «Терроризм: Зарубежные террористические организации». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 23-ին.
26. ОРЁЛ ЭПОХИ КОНДОРА
27. Виталий Меньшиков. «Серые волки» // «Вокруг света», № 8, 1983. стр.22-25
28. Oral Çelik: Ağca, Papa suikasti öncesi İtalyan gizli servisi ile görüştü
29. «Ergenekon document reveals MİT's assassination secrets» (անգլերեն). Today's Zaman. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 15-ին.
30. «ZAMAN, Özal suikastının tutanaklarını açıklıyor: İkinci suikastçı SALONDAYDI». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
31. Ozal sees plot behind shooting
32. Scandal Links Turkish Aides To Deaths, Drugs and Terror
33. Ultranationalist attacks viewed with concern
34. Grey Wolves // Encyclopedia of Terrorism / ed. Cindy C. Combs and Martin W. Slann. Infobase Publishing, 2007. page 110
35. Greece condemns Turkish barbarity // «Cyprus News Agency» от 12 августа 1996
36. Ülkü Ocakları'ndan Barzani protestosu Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine
37. Turkish Extremists Scuttle the Screening of ?Ararat?
38. In Turkey, a Clash of Nationalism and History
39. A tense time for a papal visit
40. MHP leader visits slain student’s grave
41. Ankara police detain 36 in MHP youth branch raid Արխիվացված 2014-11-17 Wayback Machine
42. «April 24th». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 16-ին.
43. Nationalists stage protests against package across Turkey
44. Anti-Syrian protests sign of growing tensions in southern Turkey
45. Üç büyük kent de karıştı
46. 10 people, including two police officers, killed in two Turkish provinces
47. ««Обязан вернуть должок за командира»». Известия. 2015 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 20-ին.
48. «Русского пилота убили "турецкие бандеровцы"». 2015 թ․ նոյեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 21-ին.
49. «В СМИ попало фото и признание турка, стрелявшего в командира Су-24». Вести.Ru. 2015 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 21-ին.
50. «Türkmen Komutan Yardımcısı Alpaslan Çelik: Pilotların ikisini de vurduk!» (թուրքերեն). 2015 թ․ նոյեմբերի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 21-ին.