Արտամետ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Արտամետ (թուրքերեն՝ Edremit. քրդ.՝ Erdêmed), գյուղ Արևմտյան Հայաստանի Վանի վիլայեթի Վանի գավառակում, ներկայում՝ քաղաք և շրջան Թուրքիաի Վանի մարզում։ Արտամետը գտնվում էր Վանա լճի հարավարևելյան ափին, Վան քաղաքից մոտ 13 կմ հարավ-արևմուտք։ Հիշատակվում է իբրև ավան, գյուղաքաղաք, քաղաք (իսկ նոր ժամանակներում՝ գյուղ)։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արտամետ (այլ կիրառումներ)
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Արտամետ | ||
| թուրքերեն՝ Edremit | ||
| ||
| Վարչական տարածք | Թուրքիա | |
| Վիլայեթ | Վանի վիլայեթ | |
| Գավառակ | Վանի գավառակ | |
| Մակերես | 142 կմ2 կմ² | |
| ԲԾՄ | 1650 մ մ | |
| Պաշտոնական լեզու | Հայերեն | |
| Բնակչություն | 14․225[1] մարդ (2012) | |
| Ազգային կազմ | Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը), այժմ՝ Քրդեր | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) | |
| Ժամային գոտի | UTC+3, ամառը UTC+4 | |
| Հեռախոսային կոդ | 432 | |
| Փոստային ինդեքս | 65170 | |
| Ավտոմոբիլային կոդ | 65 | |
| Պաշտոնական կայք | vanedremit.bel.tr (թուրքերեն) | |
| ||
Արտամետի տեղում բնակավայր է եղել հնագույն ժամանակներում։ Հեթանոսական շրջանում այն Անահիտ աստվածուհու (հունարեն՝ Արտեմիդա) անվան հետ կապված մեհենատեղի էր, որը քրիստոնեության ընդունումից հետո վերածվել էր եկեղեցու։ Արտամետի կառուցումը ավանդաբար վերագրում են Արտաշես Ա թագավորին (մ.թ.ա. II դար)։ Ըստ այդ ավանդության, Արտաշեսն այն կառուցել էր իր կնոջ՝ Սաթենիկի համար որպես ամառանոց քաղաք և ինքը Սաթենիկի հետ այդտեղ է անցկացրել մեղրամիսը։ Արտամետը մտնում էր Վասպուրական աշխարհի Տոսպ գավառի մեջ, մինչև VIII դարի վերջերը կազմելով Ռշտունիների տիրույթների բաղկացուցիչ մասը, իսկ դրանից հետո անցնում է Արծրունիներին։ Այն աննախընթաց զարգացում է ապրում Արծրունիների թագավորության օրոք՝ Х—ХI դարերում, սովորական բնակավայրից վերածվելով ֆեոդալական քաղաքի։
Արծրունիների թագավորության շրջանում այն ուներ մոտ 10 հազար հայ բնակիչ։ Նոր ժամանակներում, մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը, թեպետ սովորույթի ուժով Արտամետը շարունակել են կոչել քաղաք, գյուղաքաղաք, բայց բնակչության թվով համեմատաբար փոքր բնակավայր էր. XIX դարի առաջին կեսում ուներ մոտ 500 տուն բնակիչ, որից 400 տունը՝ հայ, մնացածը թուրք, իսկ XX դարի սկզբներին թուրքերն ավելի մեծ թիվ էին կազմում. Վ. Մաևսկու տվյալներով, այդ ժամանակ գյուղաքաղաքի 600 բնակիչներից 400–ը թուրքեր էին, իսկ 200-ը՝ հայեր[2]։ Հայերը բնակվում էին քաղաքի բուն թաղում, իսկ թուրքերը հիմնականում շրջակայքի այգիներում։ Արտամետի բնակչության զբաղմունքի մեջ առանձնապես հայտնի էր այգեգործությունը։ Նրա շրջակայքում տարածվում էին մրգատու այգիներն ու ընկուզենիների պուրակները, որոնք ոռոգվում էին գյուղաքաղաքի հարավային մասով դեպի Վան գնացող Մենուայի ջրանցքի ջրերով։ Արտամետի հայ բնակչությունը 1895 թվականին կողոպտվել է թուրքերի կողմից։ 1915 թվականին նրանցից շատերը մասնակցել են Վանի հերոսամարտին և նահանջող ռուսական զորքերի ու հայ կամավորների ջոկատների հետ միասին գաղթել Արևելյան Հայաստանի զանազան շրջանները։
Արտամետի բնակչության տնտեսության հիմնական ճյուղերը այգեգործությունն ու երկրագործությունն էին, որոնց հետ և սերտորեն կապված էին տեղական արհեստները։
Վանից եկող և դեպի Ոստան ձգվող ճանապարհով Արտամետը բաժանված էր երկու թաղի՝ հայկական և թուրքական։ Դրանք երկուսն էլ գյուղական համայնապատկեր էին ներկայացնում, բայց հայկական թաղը համեմատաբար ավելի բարեկարգ էր, որի մեջ բարձր դիրքով առանձնանում էր ծովահայաց Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։
XX դարի սկզբին Արտամետի հայկական դպրոցը, որ գոյություն ուներ անցյալ դարից, տեղավորված էր երկհարկանի բարեկարգ շենքում։ Գյուղաքաղաքում 1870 թվականից գործում էր Արշակունյաց բարեգործական ընկերությունը, որը նպաստում էր նաև նրա մշակութային–կրթական գործի առաջադիմությանը։ XVI— XVII դարերում Արտամետում ընդօրինակվել են մի քանի ձեռագրեր։ Հայտնի է Ավետիս գրիչը, որ 1605 թվականին այստեղ գրել է մի Ավետարան։ Արտամետի Աստվածածին եկեղեցում ընդհուպ մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը պահպանվում էր մի ձեռագիր Հայսմավուրք։
Քաղաքում պահպանվել են Արտաշես Ա–ին վերագրվող բերդի պարիսպների մնացորդները և հետագայում կառուցված չորս փառահեղ եկեղեցիների ավերակները, որոնք գտնվում են այգիներում։ Վերջիններից ամենահինը, հավանաբար, կառուցվել է XIII դարում։ Հայկական եկեղեցիներից բացի, այստեղ կար նաև հունական մի եկեղեցի։ Արտամետի հայ բնակչության այցելության մշտական վայրերից էին ս. Շմավոն, Թուխ Մանուկ և ս. Հակոբ ուխտավայրերը։ Արտամետի հարավային մասով անցնող Շամիրամի առվի պատերի վրա պահպանվել են ուրարտական մի քանի սեպագիր արձանագրություններ։ Դրանցից մեկը, որ ամենից ընդարձակն է և բաղկացած է 14 տողից, մի այլ արձանագրության հետ միասին գտել է ֆրանսիացի պրոֆեսոր Շուլցը։ Գյուղաքաղաքից մոտ 4 կիլոմետր հարավ-արևմուտք, դարձյալ Շամիրամի առվի երկու ափին, դեմ դիմաց կանգնած են երկու սրբատաշ մեծ քարեր, որոնց վրա նույնպես կան սեպագիր արձանագրություններ և որոնք նույնպես վերաբերում են Մենուա թագավորի ժամանակներին[3]։
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
