Արաբական գրականություն

Արաբական գրականությունը (արաբ․՝ الأدب العربي‎‎) արմատացած է Արաբական թերակղզու տարածքում գտնվող ցեղային հասարակությունների բանավոր գրականության մեջ։ Արաբական հին գրականությունը մշակվել է քոչվոր հովիվների (բեդվինների) շրջանում, սակայն լայն տարածում է գտել նաև գյուղատնտեսական օազիսների և քաղաքների կիսաքոչվոր ու նստակյաց բնակչության շրջանում։

Պատմություն

Արաբական գրականության մեջ առաջատար դեր է խաղացել պոեզիան (աշխատանքային, օրորոցային երգեր, որսորդական երգեր), ավելի վաղ ձևավորվել են թշնամու քննադատության (հիջա), պարծենկոտության (ֆահր), վրեժի, սգո երգի կամ էլեգիայի, ինչպես նաև սիրային և նկարագրական տեքստի տարրեր։ Գեղարվեստական արձակի հիմքերը գալիս են հին ժամանակներից՝ հռետորություն, ցեղային կռիվների մասին պատմություններ (Այամ ալ-Արաբ) և այլ հիշարժան իրադարձություններ։ 5-7-րդ դարերի պոեզիան բարգավաճման շրջան էր և արաբական գրականության մեջ դարձել է բանաստեղծական լեզվի, չափումների և գեղագիտական իդեալների չափանիշ՝ երկար ժամանակ սահմանելով թեմաներ և գեղարվեստական տեխնիկա։ Հին արաբական պոեզիայի գրական հիմնական ձև էր կասիդան։ Արաբական պոեզիայի բնորոշ հատկանիշը մոնոռիմն է․ որպես կանոն յուրաքանչյուր հատված բաղկացած է մեկ նախադասությունից և ինքնուրույն իմաստային գեղագիտական միավոր է^[1]։

Պահպանվել են մոտ 125 նախաիսլամական բանաստեղծների (VII դարի վերջին-1-ին կես) անուններն ու ստեղծագործությունները, որոնց թվում են Իմրու ալ-Քայիսը (500-540), որին վերագրվում է քասիդայի դասական տիպի ստեղծումը, Տարաֆան (543-569), Ալ-Հարիթ իբն Հիլիզա ալ-Յաշքուրին (մահ. 570), Զուհայր իբն Աբի Սուլման (530-627), Անտարա իբն Շադդադ ալ-Աբսին (525-615) և այլք։

Աբու Նուվաս

Արաբական գրով արված առաջին խոշոր «հուշարձանը» Ղուրանն էր։ Ղուրանի ազդեցությունը զգացվում է հետագա ամբողջ արաբական գրականության մեջ։ Իսլամական վաղ շրջանի նշանավոր բանաստեղծներն էին Քաաբ իբն Զուհայրը (?-662), Հասան իբն Թաբիթը (?-674), Աբու Զուայբ ալ-Բիգա ալ-Ջադին (?-699): Օմայյաների արքունիքում բանաստեղծներ ալ-Ախթալը (640-710), ալ-Ֆարազդակը (641-732), Ջարիրը (653-733) հորինե են բանաստեղծություններ։ Այս շրջանի պոեզիայում նոր երևույթներ են նկատվում արաբական խալիֆայության խոշոր քաղաքային կենտրոնների արիստոկրատական միջավայրում, որտեղ սիրային տեքստերը մշակվել են կարճ բանաստեղծությունների տեսքով։ Այս ժանրի նշանավոր ներկայացուցիչներն էին Ումար իբն Աբու Ռաբիան` Մեքքայից (641 - մոտ 712/718), Ալ-Ահվասը` Մադինայից, Խալիֆ Վալիդ II-ը՝ Դամասկոսից^[2]։

Արաբիայի բեդվինների միջավայրում առաջացել է իդեալական կամ «Ուզրիտ» (Ուզրա ցեղի անունից) սիրային երգիչների մի համաստեղություն։ Հետագայում ռոմանտիկ պատմություններ են ստեղծվել հայտնի սիրային զույգերի մասին (Ջամիլ և Բուսաինա, Լեյլի և Մեջնուն, Կաիս և Լուբնա)։ 8-րդ դարի կեսերից արաբների հետ միասին արաբական գրականության ստեղծման գործին ավելի ու ավելի են ներգրավվել իսլամական աշխարհի այլ ժողովուրդների ներկայացուցիչներ։ Արաբական խալիֆայությունում մեծացել է արաբական հնության ուսումնասիրության նկատմամբ, զարգացել լեզվի, ոճի և չափումների տեսությունը, արաբերեն են թարգմանվել հնության կարևոր գործերը։ Արձակի զարգացման համար առանձնահատուկ նշանակություն են ունեցել միջին պարսկերենից (պահլավերեն) թարգմանությունները։ Իբն ալ-Մուկաֆֆան լուսաբանել է «Կալիլան և Դիմնա»-ն։ Արաբական պոեզիայի որոշակի թարմացում կա, որն արտահայտվում է քասիդայի նախընտրությամբ՝ կարճ, նրբագեղ բանաստեղծություններ՝ անկախ թեմայով և «նոր ոճով» (բադիտ)։ «Նոր ոճի» նախաձեռնողը բանաստեղծ Բաշշար իբն Բուրդն է (մահացել է 783 թվականին)։

Սիրային ոճը շարունակել են մի խումբ բանաստեղծներ Աբբասյան արքունիքում։ Նրանց մեջ առանձնանում է չափածո վարպետ Աբու Նուվասը (762-815)։ Արաբական խալիֆայության փլուզումը հանգեցրել է գրականության ապակենտրոնացմանը, որը սկսել է զարգանալ Եգիպտոսում, Սիրիայում, Լիբանանում, Իրաքում և Իրանում։ Խալիֆայության փլուզման ժամանակ ականավոր բանաստեղծ էր Աբու ալ-Թայբ ալ-Մութանաբբին (915-965)։ Նրա գովասանական և երգիծական կասիդաները լի են ոճական զարդանախշերով, նուրբ փոխաբերություններով և համեմատություններով։ Սիրիացի բանաստեղծ և մտածող Աբուլ-Ալա ալ-Մաարին (973-1057) կատարելագործել է չափածոյի տեխնիկան` ներմուծելով բարդ կրկնակի հանգեր։

10-րդ դարի նշանավոր արձակագիրներն էին Աբու Հայյան աթ-Թավհիդին (մահացել է 1009 թվականին) և Աթ-Թանուխին (940-994)։ Աշխարհիկ գրականության մեջ լայն տարածում է գտել հանգավոր արձակը։ Բադի ալ-Զաման ալ-Համադանին (մահացել է 1007 թվականին) ստեղծել է ինքնատիպ ժանր՝ մակամա^[3]։

«Երգերի գրքի» նկարազարդում, 1216-20, Աբու-լ-Ֆարաջ ալ-Իսֆահանի

Մերձավոր Արևելքում արաբական օրագրերն առաջին անգամ գրվել են 10-րդ դարից առաջ, թեև միջնադարյան օրագիրը, որն ամենաշատը հիշեցնում են ժամանակակիցները՝ գրել է Իբն Բաննան 11-րդ դարում։ Նրա օրագիրն ամենավաղն էր՝ դասավորված ամսաթվերի հերթականությամբ (արաբերեն՝ տարիհ), այն շատ նման է ժամանակակից օրագրերին։

Քրեական դետեկտիվի ամենահայտնի օրինակը եղել է «Երեք խնձորները» հեքիաթը, որը պատմել է Շեհերազադեն «Հազար ու մեկ գիշեր» ֆիլմում։ Այս հեքիաթում ձկնորսը Տիգրիս գետի մոտ գտնում է ծանր կողպված սնդուկ և վաճառում այն Աբբասյան խալիֆ Հարուն ալ-Ռաշիդին, որն այնուհետև բացում է սնդուկը և դրա մեջ գտնում երիտասարդ կնոջ դիակ, որը կտոր-կտոր էր արվել։ Հարունը հրամայում է իր վեզիրին՝ Ջաֆար իբն Յահյային, երեք օրվա ընթացքում բացահայտել հանցագործությունը և գտնել մարդասպանին, այլապես նրան կենթարկեն մահապատժի, եթե նա չկատարի առաջադրանքը։ Սուսպենսը առաջանում է մի քանի սյուժետային շրջադարձերի միջոցով, որոնք տեղի են ունենում պատմության ընթացքում։ Այսպիսով, այն կարելի է համարել դետեկտիվ գեղարվեստական գրականության նախօրինակ։

11-րդ դարի կեսերից, չնայած իր քանակական աճին, արաբական գրականությունը նշանավորվել է անկմամբ։ Պոեզիայում գերակշռում է միստիկան, արձակում՝ դիդակտիկան։ Միստիկական պոեզիայի նշանավոր ներկայացուցիչներն էին Իբն Արաբին (1165-1240) և եգիպտացի Իբն ալ-Ֆարիդը (1182-1235)։ Սիցիլիացի Իբն Զաֆարը (մահացել է 1169 թվականին) ստեղծել է պատմավեպեր։ Սիրիացի էմիր Ուսամա իբն Մունկիզը (1095-1188) գրել է միջնադարյան արաբական գրականության միակ գեղարվեստական ինքնակենսագրությունը՝ «Գիրք Շինության»–ը։

Եգիպտոսում և Սիրիայում 13-րդ դարում տարածվել են մուվաշշահ և զաջալ ժանրերը։ Սուֆի բանաստեղծները ձգտել են գրել ժողովրդական լեզվին մոտ լեզվով։ Իբն Դանիալը (XIII դար) ստվերների թատրոնի համար Եգիպտոսում ձայնագրել է հանրաճանաչ պիեսներ։ 13-15-րդ դարերում և ավելի ուշ տարածվել են սիրայի (բառացի՝ «կենսագրություն») ժանրի յուրօրինակ ժողովրդական ստեղծագործություններ, այսինքն՝ պատմական և գեղարվեստական անձանց և իրադարձությունների հետ կապված հերոսական և սիրային պատմությունների ցիկլեր, որոնք դասվում են ասպետական շարքին։ Ժողովրդական գրականության նույն տեսակին է պատկանում «Հազար ու մի գիշեր» հեքիաթների ժողովածուն, որը բանահյուսության և գրական նյութերի հետ միասին ամբողջությամբ ներառում էր Օմար իբն ալ-Նումանի մասին շարքը։

Դասական ավանդույթների անկումը նպաստել է նոր գրականության առաջացմանը։ Արաբական գրականության մեջ առաջին պլան է մղվել դաստան ժանրը։ Եգիպտոսում արձակի զարգացման հետ ի հայտ են եկել պատմավեպերը։ XIX–XX դարերում Եգիպտոսում, Լիբանանում, Ալժիրում, Եմենում, Թունիսում, Մարոկկոյում արաբ գրականության հետ զարգանում են ազգային գրականությունները։ Արձակի նոր ուղղության ի հայտ գալով ի հայտ է եկել «Իսլամական մոդեռնիզմ» գրական շարժումը։ Օրինակ՝ մաքամ վեպ (Մուհամմեդ ալ-Մուվայլիհի), ռոմանտիկ վեպ (Ամին Ռեյհանի), պատմվածք (Զու-ն-նուն Այյուբ) և այլն։ Արաբական ժամանակակից գրականությունը բոլոր արաբական երկրների գրականության հավաքական անվանումն է՝ գրական և պատմական ավանդույթների (Ալժիր, Եգիպտոս, Հորդանան, Իրաք, Եմեն, Լիբանան, Լիբիա, Մարոկկո, Պաղեստին, Սաուդյան Արաբիա, Սիրիա, Սուդան, Թունիս և այլն) միասնությամբ։

Միակ արաբ գրողը, որը մինչ օրս արժանացել է գրականության Նոբելյան մրցանակի՝ եգիպտացի գրող Նագիբ Մահֆուզն է (1988 թվական)։

Ծանոթագրություններ

1. Makdisi, George (May 1, 1986). «The Diary in Islamic Historiography: Some Notes». History and Theory. Volume XV.
2. Pinault, David (1992). Story-Telling Techniques in the Arabian Nights. Brill Publishers. 90-04-09530-6.
3. Лауреаты Нобелевской премии по литературе — Н. Махфуз. Интервью // The Paris Review, № 123, 1992.

Գրականություն

• Аль-Фахури X. История арабской литературы, пер. с араб. Т. 1—2. — М., 1959—1961.
• Крачковский, Игнатий Юлианович Избранные сочинения. Т. 1—6. — М.—Л., 1955—1960.
• Фильштинский, Исаак Моисеевич Арабская классическая литература. — М., 1965.
• Куделин, Александр Борисович Классическая арабо-испанская поэзии. — М., 1973.
• Шидфар, Бетси Яковлевна Образная система арабской классической литературы (VI—XII кн.). — М., 1974.
• Грюнебаум, Густав Эдмунд. Основные черты арабо-мусульманской культуры. — М., 1981.
• Brockelmann, C. Geschichte der arabischen Litteratur. Vol. I, II, III. — Brill, Leiden, 1937—1942.

Արտաքին հղումներ

• Густерин, Павел Вячеславович (2018 թ․ օգոստոսի 27). «Библиография по истории арабской литературы». Centrasia.org. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արաբական գրականություն» հոդվածին։