Այծեմնիկ Ուրարտու

Այծեմնիկ Ուրարտու, Համազասպի (օրիորդական ազգանունը՝ Տեր-Խաչատրյան, սեպտեմբերի 15 (27) 1899 թվականին, Կարս - դեկտեմբերի 17, 1974, Երևան), հայ խորհրդային քանդակագործ։ 1956 թվականից ՀԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ, 1960 թվականից ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ։ Մասնագիտական կրթություն ստացած առաջին հայ կին քանդակագործն է^[2]։

Այծեմնիկ Ուրարտու
Ծնվել է	սեպտեմբերի 15, 1899(1899-09-15)[1]
Ծննդավայր	Կարս, Կարսի մարզ, Կովկասյան երկրամաս, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	1974
Քաղաքացիություն	Հայաստան
Կրթություն	Ադրբեջանի մշակույթի և արվեստի պետական համալսարան (1925)
Ստեղծագործություն(ներ)	Կժով աղջիկը
Մասնագիտություն	քանդակագործ
Պարգևներ և մրցանակներ
Aytsemnik Urartu Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ծնվել է 1899 թվականին Կարսում մանկավարժի ընտանիքում։ Սովորել է Թիֆլիսում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Ստավրոապոլ, որտեղ մինչև ութերորդ դասարան սովորել է տեղի գիմնազիայում:1918 թվականից հաճախել է Ստավրոպոլի Լիշչենկոյի նկարչական ստուդիան։ 1921-1925 թվականներին սովորել է Բաքվի Պետական բարձրագույն գեղարվեստական դպրոցում՝ Ստեփան էրզիաի քանդակագործական արվեստանոց, հետագա կրթությունը շարունակել է Մոսկվայում^[2]։ Առաջին անգամ ցուցադրվել է 1926 թվականին, Մոսկվայում՝ Ռուս քանդակագործների ընկերության (ՕՌՍ) ցուցահանդեսում («Անապաստանը», «Հանգիստ»)^[3]։ Այդ գործերով, որոնք առաջին անգամ ստորագրել է Ուրարտու կեղծանունով, քանդակագործուհին իրեն դրսևորել է իբրև իրականությունը ռեալիստորեն ընկալող, մարդկային մարմնաձևերի պլաստիկությունը նրբորեն վերարտադրող արվեստագետ։

Հայաստանում

1926 թվականին Ուրարտուն տեղափոխվել է Երևան, նպաստել Մովետական Հայաստանի մշակութային կյանքի և ազգային ռեալիստական քանդակագործության զարգացմանը։ 1926-ական թվականների 2-րդ կեսից և 1930-ական թվականների սկզբին Ուրարտուն աշխատել է մոնումենտալ պրոպագանդայի բնագավառում (Մ․ Շահումյանի արձանը, 1928, չի պահպանվել), միաժամանակ ստեղծել ժամանակակիցների հաստոցային դիմաքանդակներ («Պատանին», մարմար, 1930, Հայաստանի պետական պատկերասրահ, Երևան, «Դիվիզիայի հրամանատար Աթոյան», 1933, գրանիտ, Ուրարտուի նախկին արվեստանոց)։ 1930-ական թվականներին կերտել է «Սասունցի Դավիթ»-ը (բրոնզ, 1935), «Անուշ» (մարմար, 1938, երկուսն էլ՝ Հայաստանի պետական պատկերասրահում), «Ալմաստը» (բրոնզ, 1937, Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարան, Երևան)։ Դրանք, ինչպես և Ուրարտուի շատ այլ գործեր, քնարականության գծեր են ներմուծել հայ քանդակագործության մեջ։ 1939 թվականին Ուրարտուն ստեղծել է «Կժով աղջիկը» մոնումենտալ–դեկորատիվ քանդակը (բազալտ), որը տեղադրվել է Քանաքեռի խճուղու սկզբնամասում։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ստեղծել է խորհրդային մարդկանց հայրենասիրության և հերոսության թեմաներով կոմպոզիցիոն գործեր (բոլորաքանդակներ և բարձրաքանդակներ), հատկապես՝ ժամանակակիցների դիմաքանդակներ («Նկարչուհի Ս. Ղարագյոզյան», մարմար, 1942, «Ջութակահար Ա․ Գաբրիելյան», երանգավորված գիպս, 1943, երկուսն էլ՝ Հայաստանի պետական պատկերասրահ)։ Ետպատերազմյան տարիներին մինչև 1960-ական թվականներին Ուրարտուն զարգացրել է դիմաքանդակի ժանրը, կերտել մտավորականների, գյուղի և արտադրության մարդկանց կերպարներ, որոնցից նշանակալից է իր ամուսնու՝ ակադեմիկոս Ա․ Հովհաննիսյանի դիմաքանդակը (բրոնզ, 1948, Հայաստանի պետական պատկերասրահ)։ Ստեղծել է նաև կոմպոզիցիոն բարձրաքանդակներ («Առատություն», երանգավորված գիպս, 1961)։ Վերջին աշխատանքներից է Մովսես Խորենացու արձանը (բրոնզ, 1962, Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան)^[4]։

Ընտանիք

Այծեմնիկ Ուրարտուն մտերիմ է եղել հայտնի բոլշևիկ, պատմաբան Աշոտ Գարեգինի Հովհաննիսյանի հետ, որը 1922-1927 թվականներին եղել էր ՀԿԿ կենտկոմի  առաջին քարտուղարը, հետագայում` Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի ակադեմիկոս։ 1937 թվականի ստալինյան բռնաճնշման օրերին Հովհաննիսյանին բանտարկել և աքսորել են։ 1943 թվականին Հովհաննիսյանին ազատել են բանտից, և մեկ տարի անց՝ 1944 թվականին Այծեմնիկ Ուրարտու և Հովհաննիսյան ամուսնացել են^[3]։

Այծեմնիկ Ուրարտուն երկար տարիներ տառապել է Ալցհեյմերի հիվանդությամբ։ Մահացել է Երևանում 1974 թվականին^[3]։

Ստեղծագործություններ

• Հանգիստ, 1926,
• Անապաստանը, 1926,
• Առաջ, 1927,
• Երգչուհի Վերա Դուխովսկայայի դիմապատկեր, 1927,
• Ավետիք Իսահակյանի պորտրետ, 1929,
• Դեռահասը, 1929-32,
• Անուշը 1934,մարմար
• Հովհաննես Թումանյան 1934-1938 թթ.հուշարձան
• Կժով աղջիկը 1939
• Մովսես Խորենացի 1934
• Նկարչուհի Ս. Կարագոզյան, 1934,
• Ստեփան Շահումյանի կիսանդրի , 1934,
• Մրգերով աղջիկը, 1931-34,
• Անուշ, 1938,
• Հովհաննես Թումանյանի արձանի կոմպոզիցիոն մակետ, 1938,
• Մսրա Մելիք և Սասունցի Դավիթ, 1938,
• Սասունցի Դավիթ, 1939,
• Մայոր Անտոնովի , 1941,
• Ջութակահար Ավետ Գաբրիելյան , 1942,
• Վիրաբույժ Ա. Քեչեկ, 1943,
• Բերքահավաք, 1945
• Մարտիրոս Սարյանի դիմապատկեր, 1947
• Աշոտ Հովհաննիսյանի դիմաքանդակ, 1948,
• Առատություն, 1961,
• Մովսես Խորենացու արձան, 1962

Պատկերասրահ

• 
  Անուշը
• 
  Կժով աղջիկը
• 
  Հովհաննես Թումանյանի կիսանդրին Դսեղում

Ծանոթագրություններ

1. http://am.hayazg.info/index.php?curid=12485
2. «Մասնագիտական կրթություն ստացած առաջին հայ քանդակագործուհին… Այծեմիկ Ուրարտու (լուսանկարներ)». www.panorama.am. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 22-ին.
3. «Հայ կինը և 20-րդ դարը․ Այծեմնիկ Ուրարտու․ առցանց ցուցահանդես – Գյոթե կենտրոն». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-11-10-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 20-ին.
4. Հայկական Սովետական Համրագիտարան, Երևան, 1986, հատոր 12, էջեր 275-276

Արտաքին հղումներ

• Այծեմնիկ Ուրարտուն zarkfoundation.com կայքում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Այծեմնիկ Ուրարտու» հոդվածին։