Ամասիս II

Ամասիս II (մ.թ.ա. 7-րդ դար - մ. թ. ա. 526) կամ Ահմոս II Եգիպտոսի XXVI դինաստիայի փարավոն (գահակալել է մ.թ.ա. 570 –526 թթվականներին), Սաիսում Ապրիոսի իրավահաջորդը^[1]։ Նա Եգիպտոսի վերջին մեծ տիրակալն էր աքեմենյան պետության նվաճումից առաջ^[2]։

Հին Եգիպտոսի Փարավոն

Ապրիոս Պսամետիհ III Ամասիս III 26–րդ դինաստիա Մ․թ․ա․ 570-526 Հին Եգիպտոսի փարավոն Դինաստիա 26–րդ դինաստիա Կառավարման տարիներ Մ․թ․ա․ 570-526 Նախորդող Ապրիոս Հաջորդող Պսամետիհ III Արքայական տիտղոս . Երեխաներ Պսամտիկ III Փասենենխոնսու Ահմոսե (Դ) Տաշերենիսեթ II ? Նիտոկրիս II Մայր Թաշերենիսեթ I Մահացել է Մ․թ․ա 526 Թաղման վայր Նիթի տաճար Սաիսում

Կենսագրություն

Նրա մասին մեր տեղեկությունների մեծ մասը գալիս է Հերոդոտոսից և կարող է միայն անկատար կերպով հաստատվել հուշարձանային ապացույցներով։ Ըստ հույն պատմաբանի, նա հասարակ ծագում է ունեցել^[3]։ Նա սկզբնապես եգիպտական բանակի սպա էր: Ամասիսը ծնվել էր Սիուֆում՝ Սաիսում։ Մ.թ.ա. 592 թվականին նա մասնակցել է փարավոն Պսամտիհ II-ի դեպի Նուբիա կատարած ընդհանուր արշավանքին ^[4]։

Բնիկ եգիպտացի զինվորների շրջանում բռնկված ապստամբությունը նրան հնարավորություն է տվել գրավել գահը։ Այս զորքերը, աղետալի ռազմական արշավանքից վերադառնալով Լիբիայի Կիրենա, կասկածում էին, որ իրենց դավաճանել են, որպեսզի Ապրիոսը՝ գահակալող թագավորը, կարողանա ավելի բացարձակ իշխել իր հույն վարձկանների միջոցով. շատ եգիպտացիներ լիովին համակրում էին նրանց։ Գեներալ Ամասիսը, ով ուղարկվել էր նրանց հանդիպելու և ապստամբությունը ճնշելու, փոխարենը ապստամբների կողմից հռչակվել է թագավոր, իսկ Ապրիեսը, ով այնուհետև պետք է հույսը դներ միայն իր վարձկանների վրա, պարտվել է (թեև ենթադրվում է, որ Ապրիոսն ավելի շատ տեղացիների աջակցություն ուներ, քան նկարագրում են դասական աղբյուրները)^[5][6]։ Ապրիոսն այնուհետև փախել է «կղզի» (հավանաբար Եգիպտոսի ներսում Ապրիոսի բարձրացված կամ մեկուսացված հենակետ) և սպանվել, մինչ վերջնական ապստամբություն էր բարձրացնում Ամասիսի դեմ մ.թ.ա 567 թվկանին՝ նավով ուղարկված ուժերի (հավանաբար հույն և գուցե կարիացի զինվորների) օգնությամբ, մինչդեռ բաբելոնացիները նույնպես ներխուժել են Եգիպտոս նույն թվականին^{[7][8][9][10][11][12]}։ Արձանագրությունը հաստատում է բնիկ եգիպտացիների և օտարերկրյա զինվորների միջև պայքարը և ապացուցում է, որ Ապրիեսը սպանվել է և պատվով թաղվել Ամասիսի թագավորության չորրորդ տարում ( մ.թ.ա.^[5])։ Այնուհետև Ամասիսն ամուսնացել է Խեդեբնեիթիրբինետ II-ի՝ իր նախորդ Ապրիոսի դուստրերից մեկի հետ՝ իր թագավորությունը օրինականացնելու համար^[13]։

Որոշ տեղեկություններ հայտնի են Ամասիսի ընտանեկան ծագման մասին. նրա մայրը եղել է ոմն Թաշերենիսեթ, ինչպես ցույց է տալիս նրա կիսանդրին, որը այսօր գտնվում է Բրիտանական թանգարանում^[14]։ Մեհալլեթ էլ-Կուբրայից հայտնաբերվել է քարե բեկոր, որը նաև հաստատում է, որ նրա մայրական տատը՝ Թաշերենիսեթի մայրը, եղել է ոմն Թջենմուտեթջ^[14]։

Նրա արքունիքը համեմատաբար լավ է հայտնի։ Դարպասների ժամաապահների ղեկավար Ահմոսե-սա-Նեիթը հայտնվել է բազմաթիվ հուշարձաններում, ներառյալ իր դամբարանը։ Նա հիշատակվել է 30-րդ հարստության հուշարձաններում և ակնհայտորեն հատուկ նշանակություն է ունեցել իր ժամանակաշրջանում։ Վահիբրեն եղել է «հարավային օտարերկրացիների առաջնորդը» և «օտարերկրացիների դռների ղեկավարը», այսպիսով նա եղել է սահմանային անվտանգության բարձրագույն պաշտոնյան։ Ամասիսի օրոք սկսվեց բժիշկ Ուջահորրեսնետի կարիերան, որը հատկապես կարևոր է եղել պարսիկների համար։ Հայտնի են մի քանի «նավատորմի ղեկավարներ»։ Փսամտեկ Մերինեիթը և Փաշերիենթաիհեթը (Փադինեիթը) միակ հայտնի վեզիրներն են։

Պոլիկրատ, Սամոսի բռնակալը, Փարավոն Ամասիս II-ի հետ։

Հերոդոտոսը նկարագրում է, թե ինչպես Ամասիս II-ը ի վերջո հակամարտության մեջ մտել պարսկական բանակների հետ։ Ըստ Հերոդոտոսի, Կամբիզ II-ը կամ Կյուրոս Բ Մեծը Ամասիսից խնդրել էր եգիպտացի ակնաբույժ՝ լավ պայմաններով։ Ամասիսը, կարծես թե, համաձայնել էր՝ եգիպտացի բժշկին հարկադիր աշխատանքի ենթարկելով, ստիպելով նրան թողնել իր ընտանիքը Եգիպտոսում և տեղափոխվել Պարսկաստան՝ հարկադիր աքսորի։ Վրեժ լուծելու փորձով, բժիշկը շատ է մոտեցել Կամբիզին և առաջարկել, որ Կամբիզը Ամասիսից խնդրի նրա դստեր ձեռքը ամուսնության համար՝ եգիպտացիների հետ իր կապերն ամրապնդելու նպատակով։ Կամբիզը համաձայնել է և խնդրել Ամասիսի դստեր ձեռքը^[15]։

Ամասիսը, անհանգստանալով, որ իր դուստրը կդառնա պարսից արքայի հարճը, հրաժարվել է տալ իր զավակին. Ամասիսը նաև չէր ցանկանում բախվել պարսկական կայսրության հետ, ուստի նա հնարել է մի խաբեություն, որով ստիպել է նախկին փարավոն Ապրիոսի դստերը, ում, ինչպես Հերոդոտոսը հստակ հաստատում է, սպանել էր Ամասիսը, գնալ Պարսկաստան իր սեփական զավակի փոխարեն^[15][16][17]։

Ապրիոսի այս դուստրը ոչ այլ ոք էր, քան Նիտետիսը, որը, ըստ Հերոդոտոսի պատմության, «բարձրահասակ էր և գեղեցիկ»։ Նիտետիսը, բնականաբար, դավաճանել է Ամասիսին և պարսից արքային ողջունելիս բացատրել է Ամասիսի խաբեությունը և իր իրական ծագումը։ Սա կատաղեցրել է Կամբիզին, և նա երդվել է վրեժ լուծել դրա համար։ Ամասիսը մահացել է նախքան Կամբիզը կհասներ նրան, բայց նրա ժառանգորդն ու որդին՝ Փսամտիկ III-ը, պարտվել է պարսիկներին^[15][17]։

Հերոդոտոսը նաև նկարագրում է, թե ինչպես, ճիշտ ինչպես իր նախորդը, Ամասիսը հույս էր դնում հույն վարձկանների և խորհրդականների վրա։ Նման մի կերպար էր Հալիկառնասցի Փանեսը, որը հետագայում լքել է Ամասիսին՝ բերելով պատճառներ, որոնք Հերոդոտոսը հստակ չգիտի, բայց կասկածում է, որ անձնական էին երկու կերպարների միջև։ Ամասիսն ուղարկել է իր ներքինիներից մեկին՝ Փանեսին բռնելու համար, բայց ներքինին պարտվել է իմաստուն խորհրդականին, և Փանեսը փախել Պարսկաստան՝ հանդիպելով Կամբիզի հետ և խորհուրդներ տալով Եգիպտոս ներխուժելու համար։ Եգիպտոսը վերջնականապես կորցել է պարսիկներին Պելուսիումի ճակատամարտում մ.թ.ա. 525 թվականին^[17]։

Եգիպտոսի Հարստություն

Ամասիս II թագավորի մոր՝ Տաշերենեի արձանը, մ.թ.ա. 570-526 թվկաններ, Բրիտանական թանգարան

Ամասիսը Եգիպտոսը ավելի է մոտեցրել Հունաստանին, քան երբևէ նախկինում։ Հերոդոտոսը պատմում է, որ նրա խելամիտ կառավարման շրջանում Եգիպտոսը հասել է հարստության նոր մակարդակի. Ամասիսը զարդարել է Ստորին Եգիպտոսի տաճարները հատկապես փառահեղ մոնոլիթ սրբավայրերով և այլ հուշարձաններով (նրա գործունեությունն այստեղ ապացուցվել է գոյություն ունեցող մնացորդներով^[5])։ Օրինակ, նրա կառուցած սրբավայրը պեղվել է Թել Նեբեշայում^[18]:

Ամասիսը հույներին հատկացրել է Նաուկրատիս առևտրային գաղութը Նեղոսի Կանոպյան ճյուղի վրա, իսկ երբ Դելփիի տաճարն այրվել է, նա 1000 տաղանդ է նվիրաբերել վերակառուցման համար։ Նա նաև ամուսնացել է հույն արքայադուստր Լադիսեի՝ Բատտոս Երրորդ թագավորի դստեր հետ և դաշինքներ կնքել Սամոսի Պոլիկրատեսի և Լիդիայի Կրեսոսի հետ^[5]։ Մոնտենը մեջբերում է Հերոդոտոսի պատմությունը, որ Լադիսեն բուժել է Ամասիսի անկարողությունը՝ աղոթելով Վեներային (Աֆրոդիտեին)^[19]:

Ամասիսի օրոք Եգիպտոսի՝ գյուղատնտեսության վրա հիմնված տնտեսությունը հասել է իր գագաթնակետին։ Հերոդոտոսը, որն այցելել էր Եգիպտոս Ամասիս Երկրորդի մահից մոտ մեկ դար անց, գրում է․

Ասում են, որ Ահմոս II-ի (Ամասիս) օրոք էր, որ Եգիպտոսը հասավ իր բարգավաճման ամենաբարձր մակարդակին ՝ ինչպես գետի, այնպես էլ երկրի կողմից մարդկանց առումով, և որ այդ ժամանակ բնակեցված քաղաքների թիվը հասնում էր ընդհանուր առմամբ 20,000-ի։[20]

Նրա թագավորությունը հավանաբար բաղկացած էր միայն Եգիպտոսից՝ մինչև Առաջին ջրվեժը, բայց դրան նա ավելացրեց Կիպրոսը։ նրա ազդեցությունը մեծ էր Կիրենեում, Լիբիայում^[5]։ Նրա կառավարման չորրորդ տարում (մ.թ.ա. 566 թ․), Եգիպտոս են ներխուժել բաբելոնացիները Նաբուգոդոնոսոր II ղեկավարությամբ^[10][11][21]: ենթադրվում է, որ Ամասիսին հաջողվել է հետ մղել այս ներխուժումը՝ ստիպելով Նաբուգոդոնոսոր II-ին հրաժարվել իր թագավորությունը նվաճելու ծրագրերից^[22]: Սակայն, ոմանք ենթադրել են, որ Նաբուգոդոնոսորը եկել էր պարտության մատնելու Ապրիոսին, և Ամասիսի ու Նաբուգոդոնոսորի միացյալ ուժերին հաջողվել էր սպանել նրան՝ ապահովելով Ամասիսի գահը, թեև որպես վասալ թագավոր^[12][23]: Ամասիսը հետագայում բախվել է մեկ այլ ահեղ թշնամու հետ՝ ի դեմս հզորացած Պարսկաստանի և Կյուրոսի, որը գահ է բարձրացել մ.թ.ա. 559 թվականին։ Նրա կյանքի վերջին տարիները Եգիպտոսի դեմ սպառնացող պարսկական հարձակման վտանգը չեզոքացնելուն էին ուղղված^[24]։ Մեծ ռազմավարական հմտությամբ Կյուրոսը ոչնչացրել էր Լիդիան մ.թ.ա. 546 թվականին և վերջապես պարտության էր մատնել բաբելոնացիներին մ.թ.ա. 538 թվականին, ինչն Ամասիսին թողել էր առանց խոշոր մերձավորարևելյան դաշնակիցների՝ հակազդելու Պարսկաստանի աճող ռազմական հզորությանը^[24]։ Ամասիսն արձագանքել է՝ մշակելով ավելի սերտ կապեր հունական պետությունների հետ՝ հակազդելու Եգիպտոս ապագա պարսկական ներխուժմանը, բայց մահացել է մ.թ.ա. 526 թվականին՝ պարսիկների հարձակումից կարճ ժամանակ առաջ^[24]։ Վերջնական հարձակումը փոխարենը բաժին է ընկել նրա որդուն՝ Պսամտիկ Երրորդին, որին պարսիկները պարտության մատնեցին մ.թ.ա. 525 թվականին՝ նրա վեցամսյա կառավարումից հետո^[25]։

Դամբարան

Ամասիս II-ը մահացել է մ.թ.ա. 526 թվականին։ Նա թաղվել է Սաիսի թագավորական նեկրոպոլիսում՝ Նեյթի տաճարի պարիսպում, և թեև նրա գերեզմանը նորից չի հայտնաբերվել, Հերոդոտոսը նկարագրում է այնմեզ համար.

Այն քարե հսկա շինություն է՝ զարդարված արմավենու նմանությամբ փորագրված սյուներով և թանկարժեք այլ զարդանախշերով։ Վանքի ներսում կա կրկնակի դռներով խցիկ, իսկ դռների հետևում գերեզմանը։[26]

Հերոդոտոսը պատմում է նաև Ամասիսի մումիայի պղծման մասին, երբ պարսից թագավոր Կամբյուսեսը նվաճել է Եգիպտոսը և այդպիսով վերջ դրել 26-րդ (Սաիտական) դարի դինաստիան։

Երբ Կամբիսը մտել է Ամասիսի պալատ, նա հրաման է տվել հանել իր (Ամասիսի) մարմինը այն գերեզմանից, որտեղ թաղված էր։ Դրանով չբավարարվելով ՝ նա սկսել է մարմինը ենթարկել բոլոր տեսակի նվաստացումների, ինչպիսիք են մտրակներով ծեծելը, փայտերով դանակահարելը և մազերը պոկելը․․․ Քանի որ մարմինը զմռսված էր և հարվածների տակ չէր բաժանվում, Կամբիզը հրամայել է այրել այն։[27]

Հեղինակություն

Այս գլուխը, հավանաբար, արվել է Ամասիս II-ի տաճարի արձանից։ Նա կրում է նեմես թագավորի ավանդական գլխակապը, որի ճակատին պաշտպանիչ օձ է ՝ ուրեյը ։ Մ.թ. ա. մոտ 560 թվական Ուոլթերսի արվեստի թանգարան, Բալթիմոր

Մ.թ.ա. հինգերորդ դարից սկսած կան վկայություններ Ամասիսի մասին պատմությունների շրջանառության վերաբերյալ՝ եգիպտական աղբյուրներում (ներառյալ մ.թ.ա. երրորդ դարի դեմոտիկ պապիրուսը), Հերոդոտոսի, Հելլանիկոսի և Պլուտարքոսի «Յոթ իմաստունների խնջույք» աշխատություններում։ «Այդ պատմություններում Ամասիսը ներկայացվել էր որպես ոչ ավանդական փարավոն, որը վարվում էր թագավորին անվայել ձևով, բայց օժտված է եղել գործնական իմաստությամբ և խորամանկությամբ, գահին նստած խաբեբա կամ մի տեսակ կատակերգական եգիպտական Սողոմոն»^[28]։

Պատկերասրահ

• 
  Ամասիսը Կառնակի տաճարից
• 
  Պապիրուսը, որը գրված է եղել դեմոտիկ գրերով Ամասիս II-ի 35-րդ տարում, ցուցադրված Լուվրում
• 
  Անհատի կողմից հողամասի տրամադրում տաճարին՝ Ամասիս II-ի առաջին տարում։ Ցուցադրվում է Լուվրում
• 
  Ամասիսի թագավորության 23-րդ տարով թվագրվող հուշաքար՝ ցուցադրվում է Լուվրում

Ծանոթագրություններ

1. Schmitz, Philip C.. "Chapter 3. Three Phoenician "Graffiti" at Abu Simbel (CIS I 112)". The Phoenician Diaspora: Epigraphic and Historical Studies, University Park, US: Penn State University Press, 2021, pp. 35-39. https://doi.org/10.1515/9781575066851-005
2. Lloyd, Alan Brian (1996), «Amasis», in Hornblower, Simon; Spawforth, Anthony (eds.), Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-521693-8
3. Mason, Charles Peter (1867). «Amasis (II)». In William Smith (ed.). Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Vol. 1. Boston: Little, Brown and Company. էջեր 136–137.
4. Clayton, Peter A. (2006). Chronicle of the Pharaohs: The Reign-by-Reign Record of the Rulers and Dynasties of Ancient Egypt (Paperback ed.). Thames & Hudson. էջեր 195–197. ISBN 0-500-28628-0.
5.  One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Griffith, Francis Llewellyn (1911). «Amasis s.v. Amasis II.». In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 1 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 782. This cites:

   • W. M. Flinders Petrie, History, vol. iii.
   • James Henry Breasted, History and Historical Documents, vol. iv. p. 509
   • Gaston Maspero, Les Empires.

   THE ELEPHANTINE STELA OF AMASIS, col. 17-18
6. Leahy, Anthony (1988). «The Earliest Dated Monument of Amasis and the End of the Reign of Apries». The Journal of Egyptian Archaeology. 74: 183–199. doi:10.2307/3821755. ISSN 0307-5133.
7. Leahy, Anthony (1988). «The Earliest Dated Monument of Amasis and the End of the Reign of Apries». The Journal of Egyptian Archaeology. 74: 195. doi:10.2307/3821755. ISSN 0307-5133.
8. Ladynin, Ivan A. (2006). THE ELEPHANTINE STELA OF AMASIS: SOME PROBLEMS AND PROSPECTS OF STUDY, pp. 10-12
9. Ladynin, Ivan A. (2006). THE ELEPHANTINE STELA OF AMASIS: SOME PROBLEMS AND PROSPECTS OF STUDY, pp. 7-11
10. The Elephantine Stela of Amasis
11. The Chronicles of the Babylonian Kings, Nbk 329
12. Ladynin, Ivan A. (2006). THE ELEPHANTINE STELA OF AMASIS: SOME PROBLEMS AND PROSPECTS OF STUDY
13. «Amasis». Livius. Վերցված է 31 March 2019-ին.
14. Dodson, Aidan & Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt. Thames & Hudson. էջեր 245& 247. ISBN 0-500-05128-3.
15. Herodotus (1737). The History of Herodotus Volume I,Book II. D. Midwinter. էջեր 246–250.
16. Sir John Gardner Wilkinson (1837). Manners and customs of the ancient Egyptians: including their private life, government, laws, art, manufactures, religions, and early history; derived from a comparison of the paintings, sculptures, and monuments still existing, with the accounts of ancient authors. Illustrated by drawings of those subjects, Volume 1. J. Murray. էջ 195.
17. Herodotus (Trans.) Robin Waterfield, Carolyn Dewald (1998). The Histories. Oxford University Press, US. էջ 170. ISBN 978-0-19-158955-3.
18. 1Nicky Nielsen; Valentina Gasperini; Mandy Mamedow. «Preliminary Report on the First Season of the Tell Nebesha Project» (PDF). Austrian Academy of Sciences.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
19. Montaigne, de, Michel. «20». In William Carew Hazlitt (ed.). The Essays of Michel de Montaigne. Translated by Charles Cotton. The University of Adelaide. Արխիվացված է օրիգինալից July 2, 2018-ին. Վերցված է November 22, 2019-ին.
20. Herodotus, (II, 177, 1)
21. Ephʿal, Israel (2003). «Nebuchadnezzar the Warrior: Remarks on his Military Achievements». Israel Exploration Journal. 53 (2): 187–188. JSTOR 27927044.
22. Lloyd, Alan B. (2002). «The Late Period». In Shaw, Ian (ed.). The Oxford History of Ancient Egypt (Paperback ed.). Oxford Univ. Press. էջեր 381–82. ISBN 0-19-280293-3.
23. Josephus, Ant. 10.9.7, §182
24. Lloyd. (2002) p.382
25. Griffith, 1911
26. KAWAI, Nozomu (1998). «Royal Tombs of the Third Intermediate and Late Periods». Orient. 33: 33–45. doi:10.5356/orient1960.33.33. ISSN 1884-1392.
27. Herodotus, The Histories, Book III, Chapter 16
28. Konstantakos, Ioannis M. (2004). «Trial by Riddle: The Testing of the Counsellor and the Contest of Kings in the Legend of Amasis and Bias». Classica et Mediaevalia. 55: 85–137 (p. 90).

Գրականություն

• Ray, John D. (1996). «Ամասիս, փարավոնն առանց պատրանքների». Պատմությունն այսօր. 46 (3): 27–31.
• Leo Depuydt: Saite and Persian Egypt, 664 BC–332 BC (Dyns. 26–31, Psammetichus I to Alexander's Conquest of Egypt). In: Erik Hornung, Rolf Krauss, David A. Warburton (Hrsg.): Ancient Egyptian Chronology (= Handbook of Oriental studies. Section One. The Near and Middle East. Band 83). Brill, Leiden/Boston 2006, 978-90-04-11385-5, S. 265–283 (Online).

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամասիս II» հոդվածին։