Օրոգրաֆիա

Լեռնագրություն կամ օրոգրաֆիա (հուն․՝ óros - լեռ, grapho — գրել, նկարագրել), լեռների տեղագրական ռելիեֆի ուսումնասիրություն, մորֆոմետրիա^[1], գեոմորֆոլոգիայի բաժին և ըստ արտաքին հատկանիշների և հարաբերական դիրքի՝ անկախ ծագումից հողային ձևերի նկարագրությամբ և դասակարգմամբ զբաղվող ֆիզիկական աշխարհագրության մաս^[2][3]։

Օրոգրաֆիա
Արևելյան Սիբիրի օրոգրաֆիկ քարտեզ, հեղինակ՝ Պյոտր Կրոպոտկին
Տեսակ	գիտական բնագավառ և ցամաքի մորֆոլոգիա
Մասն է	Երկրագիտություն, ֆիզիկական աշխարհագրություն և մորֆոմետրիա

Երկրաբուսաբանության և կենսաաշխարհագրության մեջ, ինչպես նաև ջրաբանությունում օրոգրաֆիկ սահմանումներն օգտագործվում են բազմաթիվ լեռնաշղթաների (հարթավայրային, նախալեռնային, լեռնային, ալպյան և նարձր լեռնային) բարձրությունները նշելու համար։

Կիրառական նշանակություն

Ամստերդամ կղզու քամիներից ձևավորված ամպի գրավիտացիոն ալիքի օրինակ. կղզու վրայով անցնող քամին առաջացրել է կանոնավոր տարածված օրոգրաֆիկ ամպեր։ Ալիքները բարձրանում և սառչում են և գագաթին հաճախ մեկ ամպ է գոյանում

Ռելիեֆի տարբեր ձևերը (լեռնաշղթաներ, սարավանդեր, հարթավայրեր, հովիտներ, գոգավորություններ, ավազաններ և այլն) նկարագրելիս նշվում է հորիզոնի կողմերի երկայնքով գտնվելու վայրը, կողմնորոշումը, տրվում են մետրիկ բնութագրերը՝ երկարություն, մակերես, բարձրություն, խորություն, գետային ցանցի խտությունը և այլք, մակերեսների և լանջերի զառիթափությունը։ Օրոգրաֆիկ նկարագրությունը կարևոր է տարածքի օգտագործման պլանավորման համար^[4]։

Զբոսաշրջության մեջ երթուղիները նկարագրելիս հաճախ հանդիպում է «օրոգրաֆիկորեն» տերմինը, ինչը նշանակում է, որ ինչ-որ բան կապված է լեռան, բլրի հետ։ Օրինակ՝ «օրոգրաֆիկորեն ձախ կամ օրոգրաֆիկորեն աջ ափ» (օրինակ՝ գետեր, հովիտներ, մորեններ, լեռնաշղթաներ և բարձրությունների տարատեսակ փոփոխությունների հետ կապված ռելիեֆի ձևեր) նշանակում է, որ բարձրությունների անկումների հետ կապված տեղանքը, համապատասխանաբար, գտնվում է լեռան ձախ կամ աջ կողմում, որտեղից նրանք սկիզբ են առնում^[5]։

Լեռնաշղթաները և բարձր ցամաքային զանգվածները մեծ ազդեցություն ունեն գլոբալ կլիմայի վրա։ Օրինակ, Արևելյան Աֆրիկայի բարձրադիր տարածքները էապես ազդում են հնդկական մուսսոնի ուժգնության վրա^[6]։ Գիտական մոդելներում, ինչպիսիք են ընդհանուր շրջանառության մոդելները, օրոգրաֆիան սահմանում է մոդելի ստորին սահմանը ցամաքի վրա։

Երբ գետի վտակները կամ գետի մոտ գտնվող բնակավայրերը թվարկվում են «օրոգրաֆիկ հաջորդականությամբ», դրանք դասավորված են ամենաբարձրից (գետի ակունքին ամենամոտ) մինչև ամենացածրը կամ հիմնականը (գետաբերանին ամենամոտ)։ Վտակների գրանցման այս մեթոդը նման է Ստրալլերի թվին (Strahler Stream Order), որտեղ վերգետնյա վտակները նշված են որպես 1-ին կատեգորիա^[7]։

Օրոգրաֆիկ տեղումներ

Օրոգրաֆիկ տեղումներ են տեղի ունենում, երբ խոնավ օդը տեղանքով բարձրանում է դեպի վեր:

Օրոգրաֆիկ տեղումները, որոնք նաև հայտնի են որպես մթնոլորտային տեղումներ։ Այդպիսի տեղումներն առաջանում են օդի հարկադիր վեր շարժման արդյունքում՝ ֆիզիոգրաֆիկ լեռնաշխարհին հանդիպելիս (տես՝ անաբատիկ քամի)։ Այս բարձրացումը կարող է առաջանալ երկու մեխանիզմով.

1. Օրոգրաֆիայի լայնածավալ հորիզոնական հոսքի դեպի վեր շեղումը։
2. Խոնավ օդի անաբատիկ կամ վերև ուղղահայաց տարածումը օրոգրաֆիկ լանջով առաջացած լեռնային արգելապատնեշի մակերեսի ցերեկային տաքացումից։

Օդային զանգվածը բարձրանալիս ադիաբատիկորեն ընդլայնվում և սառչում է։ Բարձրացող խոնավ օդի այս ադիաբատիկ սառումը կարող է իջեցնել նրա ջերմաստիճանը մինչև իր ցողի կետը, այդպիսով թույլ տալով դրա մեջ պարունակվող ջրի գոլորշիների խտացում և, հետևաբար, ամպի ձևավորում։ Եթե ամպի կաթիլներում բավականաչափ ջրի գոլորշի է խտանում, ապա այդ կաթիլները կարող են այնքան մեծ դառնալ, որ գետնին ընկնեն տեղումների տեսքով։

Տեղանքի ռելիեֆից առաջացած տեղումները հիմնական գործոնն են օդերևութաբանների համար, քանի որ նրանք կանխատեսում են տեղական եղանակը։ Օրոգրաֆիան կարող է մեծ դեր խաղալ տեղումների դեպքերի տեսակի, քանակի, ինտենսիվության և տևողության հարցում։ Հետազոտողները պարզել են, որ արգելապատնեշների լայնությունը, լանջի կտրուկությունը և վերընթաց արագությունը հիմնական նպաստող գործոններն են օրոգրաֆիկ տեղումների օպտիմալ քանակի և ինտենսիվության համար։ Այս գործոնների համակարգչային մոդելների սիմուլյացիաները ցույց են տվել, որ նեղ պատնեշները և ավելի զառիթափ լանջերն առաջացնում են վերընթաց հոսքի ավելի ուժեղ արագություն, որն իր հերթին ուժեղացնում է օրոգրաֆիկ տեղումները։

Ծանոթագրություններ

1. «Морфометрия рельефа и геология». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
2. Под редакцией К. Н. Паффенгольца и др. Орография // Геологический словарь: в 2-х томах. — М.: Недра. — 1978.
3. «Карта южной части Восточной Сибири и части территории Монголии, Маньчжурии и Сахалина: Для общей схемы орографии Восточной Сибири - Mировая цифровая библиотека». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
4. «Орография». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
5. «Что значит орографически?». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
6. Srinivasan, J., Nanjundiah, Ravi S. and Chakraborty, Arindam (2005) Impact of Orography on the Simulation of Monsoon Climate in a General Circulation Model Indian Institute of Science
7. Journal of the American Water Resources Association 2004-08: Vol 40 Iss 4 (English). Internet Archive. Blackwell Publishing Ltd. 2004-08.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

Գրականություն

• Словарь названий орографических объектов СССР / Сост.: К. Т. Глива, С. К. Бушмакин, Т. В. Государенко и др.; Ред.: К. Т. Глива, Г. Г. Кузьмина; Гл. упр. геодезии и картографии при Совете Министров СССР. Центр. науч.-исслед. ин-т геодезии, аэросъёмки и картографии. — М.: Недра (издательство), 1976. — 304 с.

Հղումներ

• «Россия/Физическая география/Орография Российской империи». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)