Ջոն Ֆոսթեր Դալես

Ջոն Ֆոսթեր Դալես (անգլ.՝ John Foster Dulles, փետրվարի 25, 1888(1888-02-25)^{[2][3][4][…]}, Վաշինգտոն, ԱՄՆ^[5] - մայիսի 24, 1959(1959-05-24)^{[5][2][3][…]}, Վաշինգտոն, ԱՄՆ^[5]), ամերիկացի քաղաքական գործիչ-հանրապետական, որը զբաղեցրել է ԱՄՆ-ի պետական քարտուղարի պաշտոնը նախագահ Դուայթ Էյզենհաուերին առընթեր։

Ջոն Ֆոսթեր Դալես
Կուսակցություն՝	ԱՄՆ Հանրապետական կուսակցություն
Կրթություն՝	Փրինսթոնի համալսարան (1908)[1], Ջորջ Վաշինգտոն համալսարան (1911)[1], տարրական կրթություն[1] և Փարիզի համալսարան (1909)[1]
Մասնագիտություն՝	քաղաքական գործիչ, դիվանագետ, փաստաբան, trustee և նախագահ
Դավանանք	պրեսբիտերականներ
Ծննդյան օր	փետրվարի 25, 1888(1888-02-25)[2][3][4][…]
Ծննդավայր	Վաշինգտոն, ԱՄՆ[5]
Վախճանի օր	մայիսի 24, 1959(1959-05-24)[5][2][3][…] (71 տարեկան)
Վախճանի վայր	Վաշինգտոն, ԱՄՆ[5]
Թաղված	Արլինգտոնի ազգային գերեզմանատուն[6]
Քաղաքացիություն	ԱՄՆ
Հայր	Ալեն Մեյսի Դալլես
Մայր	Էդիթ Ֆոսթեր
Զավակներ	Avery Dulles? և John W. F. Dulles?[7]
Ինքնագիր

Կենսագրություն

Ծնվել է Վաշինգտոնում^[8] երիցական քարոզչի ընտանիքում։ Ջոն Դալեսի պապը՝ Ջոն Ֆոսթերը, եղել է նախագահ Բենջամին Հարրիսոնին կից պետքարտուղար, իսկ քեռին՝ Ռոբերտ Լանսինգը՝ Վուդրո Վիլսոնին կից պետքարտուղար։ Ջոնի կրտսեր եղբայրը՝ Ալեն Դալեսը, դարձել է հատուկ ծառայությունների խոշոր ղեկավար։

Փրինսթոնի համալսարանն ու Ջորջ Վաշինգտոնի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետն ավարտելուց հետո աշխատել է Նյու Յորքի «Սալիվեն ընդ Կրոմվել» (Sullivan & Cromwell) իրավաբանական ընկերությունում, որտեղ մասնագիտացել է միջազգային իրավունքում։ 1920 թվականին դարձել է գործընկեր, իսկ 1927 թվականին՝ ընկերության ղեկավար։ Դարձել է «Նիկել քոմփանի» (Կանադա) միջազգային ընկերության տնօրեն։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ աշխատել է որպես մայոր ռազմական արդյունաբերության խորհրդում։ 1918 թվականին Նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կողմից նշանակվել է Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում ամերիկյան պատվիրակության իրավաբանական խորհրդական։ Խորհրդաժողովի ավարտից հետո աշխատել է ռեպարացիաների հանձնաժողովում։ Մասնակցել է Դաոսի պլանի մշակմանը (1924)։

Իր եղբոր՝ Ալենի հետ միասին եղել են Միջազգային հարաբերությունների խորհրդի հիմնադիրներից մեկը^[9]։

Ջոնը եղել է 1944 թվականի ընտրություններում Հանրապետական կուսակցությունից նախագահի թեկնածու Թոմաս Դյուիի մերձավոր աշխատակիցներից մեկը։ Ընտրությունների ժամանակ աշխատել է որպես խորհրդական Դյուիի արտաքին քաղաքականության գծով։

1945 թվականին մասնակցել է Սան Ֆրանցիսկոյի վեհաժողովին, մասնակցել ՄԱԿ-ի կանոնադրության մշակմանը^[8]։ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում եղել է ԱՄՆ-ի պատվիրակը 1946, 1947 և 1950 թվականներին։ Մարշալի և Աչեսոնի հետ միասին Մարշալի պլանի հեղինակն էր։ 1950 թվականին հրատարակել է War or Peace (Պատերազմ կամ խաղաղություն) գիրքը, որում քննադատել է նախագահ Թրումենի արտաքին քաղաքականությունը։ ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ ԱՄՆ-ի հետպատերազմյան կոշտ արտաքին քաղաքական կուրսի մշակման ամենաակտիվ մասնակիցներից մեկն էր, որը, Դալեսի համոզմամբ, «վստահորեն շարունակում էր խաղաղության նվաճման իր ծրագրի իրականացումը»։ «Հավասարակշռումը եզրին է» վարդապետության հեղինակներից մեկն է^[8]։

1950-1952 թվականներին եղել է ԱՄՆ-ի պետական քարտուղարի խորհրդական։

Պետական քարտուղար

Դալեսը մերժել է «զսպման» քաղաքականությունը՝ պաշտպանելով «զանգվածային հատուցման» անհրաժեշտությունը։ 1952 թվականի նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Հանրապետական կուսակցության թեկնածու Դուայթ Էյզենհաուերը, ելույթ ունենալով Ամերիկյան լեգեոնի անդամների առջև, կոչ է արել «խաղաղ ճանապարհով ազատել կոմունիստական բռնապետության տակ ընկած երկրներին»^[8]։ Ավելի ուշ, ելույթ ունենալով Բուֆալոյում, Դալեսը, քննադատելով թրումենովյան արտաքին քաղաքականությունը, կրկնել է այդ կոչը, բայց ասելով՝ «խաղաղ ճանապարհով»^[8]։

Երբ 1953 թվականի հունվարին Էյզենհաուերը զբաղեցրել է ԱՄՆ-ի նախագահի պաշտոնը, նա Դալեսին նշանակել է ԱՄՆ-ի պետական քարտուղար։ Որպես այդպիսին նա ակտիվորեն անձնական դիվանագիտության կուրս է անցկացրել արտասահմանյան առաջնորդների հետ հանդիպումներում^[8]։ Նա ուներ բոլոր լիազորությունները, որպեսզի իր անունից ձևակերպեր ամերիկյան իշխանությունների նախաձեռնությունները և վայելում էր նախագահի լիակատար վստահությունը, որի հետ, Դալեսի օգնականներից մեկի հուշերով, համաձայնեցվում էին «արդեն ընդունված որոշումներն ու պլանները, որոնք մանրամասնորեն հասունացել էին Դալեսի հնարամիտ և անխոնջ մտքում»^[8]։

Դալեսը մեծ ջանքեր է ծախսել ՆԱՏՕ-ի և ԱՆԶՅՈՒՍ-ի ռազմական բլոկներ կառուցելու համար, որոնք նախատեսված են այսպես կոչված «խորհրդային սպառնալիքի» զսպման համար։ 1953 թվականին Դալեսը խնդրել է ԿՀՎ-ին, որը գլխավորում է իր եղբայր Ալենը, MI6-ի հետ համատեղ կազմել Իրանի վարչապետ Մոհամմադ Մոսադեղին տապալելու ծրագիրը, որը երիտասարդ շահ Մոհամմադ Ռեզա Փահլավիին իշխանությունից հեռացրել է և ազգայնացրել անգլո-իրանական նավթային ընկերությունը, և շահին իշխանության վերադարձնելու ծրագիրը։ Դալեսը նաև ՍԵԱՏՈ-ի բլոկի ստեղծողն էր։ ԱՄՆ-ի, Ավստրալիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Նոր Զելանդիայի, Պակիստանի, Ֆիլիպինների և Թաիլանդի կողմից ստորագրված պայմանագիրը համատեղ գործողություններ էր նախատեսում տարածաշրջանում ագրեսիայի դեմ։

Դալեսը պնդում էր. «Պպատերազմի եզրին մոտենալու ունակությունը, փաստորեն, առանց դրա մեջ մտնելու, անհրաժեշտ արվեստ է․.. Եթե դուք վախենում մոտենալ ընդհուպ մինչև այդ եզրին, դուք մահացել եք։ Մենք պատերազմին նայում էինք հարցական դեմքով՝ Կորեական պատերազմի ընդլայնման հարցում, Հնդկաչինում պատերազմի մեջ մտնելու հարցում, Թայվանին վերաբերող հարցում։ Մենք մոտենում էինք սահմանագծին, և մենք դեմքով նայում էինք պատերազմին»^[8]։

1956 թվականին Դալեսը կոշտ կերպով դեմ արտահայտվեց Սուեզի ջրանցքի գոտի անգլո-ֆրանսիական ներխուժմանը։

1959 թվականի ապրիլի 16-ին հրաժարական տվեց պետքարտուղարի պաշտոնից։ Մահվանից քիչ առաջ պարգևատրվել է ԱՄՆ բարձրագույն քաղաքացիական պարգևով՝ Ազատության մեդալով։

1959 թվականի մայիսի 24-ին Դալեսը մահացել է քաղցկեղից և թաղվել Արլինգթոնի ազգային գերեզմանատանը։

Գրականության ցանկ

Կենսագրություններ

• Power and Peace: The Diplomacy of John Foster Dulles by Frederick Marks (1995) ISBN 0-275-95232-0
• John Foster Dulles: Piety, Pragmatism, and Power in U.S. Foreign Policy by Richard H. Immerman (1998) ISBN 0-8420-2601-0
• Devil and John Foster Dulles by Hoopes Townsend (1973) ISBN 0-316-37235-8. Most famous book on Dulles.
• The actor; the true story of John Foster Dulles, Secretary of State, 1953—1959 by Alan Stang, Western Islands (1968)
• The John Foster Dulles Book of Humor by Louis Jefferson (1986), St. Martin's Press, ISBN 0-312-44355-2

Ծանոթագրություններ

1. Biographical Directory of the United States Congress — GPO, 1903.
2. Weintal E. Encyclopædia Britannica
3. Discogs — 2000.
4. filmportal.de — 2005.
5. Даллес Джон Фостер // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
6. https://ancexplorer.army.mil/publicwmv/index.html#/arlington-national/
7. Pas L. v. Genealogics — 2003.
8. Иванян Э. А. Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII-XX века.. — Москва: Международные отношения, 2001. — 696 с. — ISBN 5-7133-1045-0
9. Овинников, Ричард Сергеевич|Овинников Р. С. Уолл-стрит и внешняя политика / Р. С. Овинников. М.: Международные отношения, 1980. (Глава III. Аппарат проведения)

Արտաքին հղումներ և գրականություն

• Ջոն Ֆոսթեր Դալեսի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
• Ջոն Ֆոսթեր Դալեսը Արլինգթոնի ազգային գերեզմանատանը
• Ջոն Ֆոսթեր Դալեսը // Իվանյան Է․ Ա․ Ռուս-ամերիկյան հարաբերությունների հանրագիտարան։ XVIII-XX դարեր։ Մոսկվա․ Միջազգային հարաբերություններ, 2001. — 696 էջ. — ISBN 5-7133-1045-0։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջոն Ֆոսթեր Դալես» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 263)։