Մոլորակային համակարգ

Մոլորակային համակարգը աստղերի և տարբեր ոչ աստղային աստղագիտական օբյեկտների համակարգ է. մոլորակները և նրանց արբանյակները, գաճաճ մոլորակները և նրանց արբանյակները, աստերոիդները, երկնաքարերը, գիսաստղերը և տիեզերական փոշին, որոնք պտտվում են ընդհանուր զանգվածի կենտրոնի շուրջ։ Փակ ուղեծրերով և ձգողական դաշտով կապված մի քանի աստղերը և դրանց մոլորակային համակարգերը կազմում են աստղային համակարգ։ Երկիրն ընդգրկող մոլորակային համակարգը Արեգակի հետ միասին կազմում է Արեգակնային համակարգը։

Արեգակնային համակարգ

Պուլսար համակարգ PSR 1257 + 12

Մոլորակային համակարգերի ծագումն ու զարգացումը

Արեգակի նման աստղերի շուրջ մոլորակային համակարգերը, համարվում են, որ առաջացել են նույն գործընթացով, որը հանգեցրել է աստղերի ձեւավորմանը։ Ըստ որոշ վաղ տեսությունների՝ մեկ այլ աստղ ծայրաստիճան մոտենում է մոլորակ կազմող աստղին և նրանից նյութեր է պոկում, որոնք էլ միաձուլվելով մոլորակներ են առաջացնում։ Բայց այժմ հայտնի է, որ նման մոտեցման կամ բախման հավանականությունը չափազանց փոքր է այս մոդելը կենսունակ համարելու համար։ Համընդհանուր ընդունված ժամանակակից տեսությունները ապացուցում են, որ մոլորակային համակարգերը առաջանում են աստղը շրջապատող գազի և փոշու ամպից։ Ձգող ուժերի (գրավիտացիոն և էլեկտրամագնիսական) ազդեցության տակ տեղի է ունենում այդ ամպի առանձին մասերի խտացում։ Գազի փոշու ամպի անիզոտրոպության պատճառով՝ խտության, կազմի և այլ ֆիզիկական հատկությունների տեսքով, ամպի առավելագույն խտությամբ որոշ տեղերում տեղի է ունենում խտացում։

2011 թվականի դրությամբ հայտնաբերվել է 584 մոլորակային համակարգ^[1]։ Քանի որ նման հեռավորությունների վրա Երկրի չափսերի մոլորակը շատ փոքր է և փոքր զանգվածունի, ինչի խոչնդոտում է ժամանակակից սարքավորումներով դրանց հայտնաբերելուն, և հայտնաբերված գրեթե բոլոր էկզոմոլորակները հիմնականում հսկա մոլորակներ են, որոնք իրենց մեծ չափերի և զանգվածների պատճառով կարող են լինել միայն գազային մոլորակներ։ Ապագայում, երբ համապատասխան տեխնոլոգիաները զարգանան, գիտնականները կկարողանան հայտնաբերել ոչ միայն ավելի փոքր մոլորակներ, այլ նույնիսկ նրանց արբանյակներն։ Վերջերս հայտնաբերվել է քարքարոտ էկզոմոլորակ Gliese 581 աստղի մոտակայքում, իսկ Երկրից փոքր տրամագծով քարքարոտ մոլորակներ հայտնաբերվել են 2011 թվականի դեկտեմբերին։ Այս հաջողությունն իր հերթին վկայում է մեր արեգակնային աստղային համակարգի ոչ եզակի բնույթի և ընդհանրապես տիեզերքի բազմազանության մասին։

Համաձայն մի շարք կոսմոգոնիայի տեսությունների, արտաարեգակնային մոլորակային համակարգերի զգալի մասում էկզոմոլորակները նույնպես բաժանված են ներքին պինդ կամ քարքարոտ մոլորակների, ինչպես մեր երկրային մոլորակները, և արտաքին մոլորակների, ինչպիսին մեր հսկա մոլորակներն են։ Տեսականորեն հաշվարկվել են նաև խոշոր և փոքր մոլորակների այլ կայուն համադրություններ, որոնք գտնվում են իրենց աստղից տարբեր հեռավորությունների վրա, որոնք տեսականորեն հնարավոր են մոլորակային համակարգերում։

Որոշ մոլորակային համակարգերը շատ տարբերվում է մեր համակարգից։ մոլորակային համակարգեր պուլսարների մոտ արդեն հայտնաբերվել են՝ էլեկտրամագնիսական ճառագայթման պուլսիացիայի պարբերության թույլ տատանումների շնորհիվ։ Պուլսարները ձեւավորվում են գերնորերի պայթյունների ժամանակ, և սովորական մոլորակային համակարգը չի կարողաց գոյատևել նման պայթյունից հետո. կա՛մ մոլորակները կգոլորշիանան, կա՛մ կենտրոնական աստղի զանգվածի մեծ մասի հանկարծակի կորուստը նրանց թույլ կտա լքել աստղի ձգողականությունը։ Տեսություններից մեկն այն է, որ աստղի գոյություն ունեցող արբանյակները գրեթե ամբողջովին գոլորշիացել են գերնորի պայթյունի արդյունքում՝ թողնելով մոլորակի նման մարմիններ։ Կամ ՝ մոլորակները ինչ-որ կերպ կարող են ձեւավորվել պուլսարը շրջապատող կուտակիչ սկավառակում։

PSR 1257 + 12 պուլսարի շրջակայքում գտնվող մոլորակները խտությամբ համեմատելի են Երկրի հետ։ Բայց այդ մոլորակների վրա կյանքի ի հայտ գալը քիչ հավանական է պուլսարի ուժեղ ճառագայթահարման պատճառով։

Պլանեմոյի ( շագանակագույն թզուկներ ) շուրջ հայտնաբերվել են զարգացող մոլորակային համակարգեր։

Որոշ հետաքրքրական մոլորակային համակարգեր

• Արեգակնային համակարգը գիտությանը հայտնի միակ համակարգն է, որտեղ կա մոլորակ, որն ունի կյանք և բնակեցված է բանական էակներով.
• Ալֆա Կենտավրի մոլորակային համակարգը Արևին ամենամոտ մոլորակային համակարգն է.
• OGLE-2005-BLG-390L -մոլորակային համակարգը 2011-ի տվյալներով երկրից ամենահեռու գտնվող մոլորակային համակարգՆ է. Արեգակից ամենահեռավոր համակարգերից մեկը;
• PSR 1257 + 12 մոլորակային համակարգը պուլսար է, որի մոլորակային համակարգը առաջինն է հայտնաբերվել արեգակնային համակարգից դուրս;
• Υ Andromeda մոլորակային համակարգը առաջին նորմալ աստղն է ( հիմնական հաջորդականության աստղը), որում հայտնաբերվել է բազմամոլորակային համակարգ.
• UX Tau A - զարգացող մոլորակային համակարգ է;
• Մոլորակային համակարգ 55 Խեցգետինը կրկնակի աստղային համակարգ է.
• TRAPPIST-1 մոլորակային համակարգը մի համակարգ է, որի բնակելի գոտում հայտնաբերվել է 3 մոլորակ։

Տես նաև

• Էկզոմոլորակների համակարգերի ցուցակները
• Բազմաթիվ մոլորակային համակարգերի ցուցակ

Նշումներ

1. Jean Schneider. «Interactive Extra-solar Planets Catalog» (անգլերեն). The Extrasolar Planets Encyclopedia. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.

Արտաքին հղումներ

• ՀՏՀ. Մոլորակային համակարգերի ձևավորում
• Newton, Isaac; Cohen, I. Bernard; Whitman, Anne (1999) [First published 1713]. The Principia: A New Translation and Guide. University of California Press. էջ 940. ISBN 0-520-20217-1.
• Podsiadlowski, Philipp (1993). «Planet formation scenarios». In: Planets around pulsars; Proceedings of the Conference. 36: 149. Bibcode:1993ASPC...36..149P.