Մարքսիզմ

Մարքսիզմ, Կառլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի հիմնադրած փիլիսոփայական, տնտեսագիտական և քաղաքական ուսմունք^[1], որին քաղաքական զանազան կուսակցություններ ու շարժումներ տարբեր մեկնաբանություններ են տվել։

Կառլ Մարքս, Մարքսիզմի հիմնադիրներից մեկը։

Ընդհանուր բնութագիր

Ձևավորված ավանդույթի համաձայն՝ համարվում է^[2], որ Մարքսի տեսության մեջ կարևորագույն նշանակություն ունեն հետևյալ երեք դրույթները.

• հավելյալ արժեքի տեսությունը (կապիտալիզմի քաղաքատնտեսությունը),
• պատմության մատերիալիստական ըմբռնումը (պատմական մատերիալիզմը),
• պրոլետարիատի դիկտատուրայի մասին ուսմունքը (տես նաև գիտական կոմունիզմ)^[3].

Որոշ ուսումնասիրողներ գտնում են, որ Մարքսի տեսության կենտրոնական կետը, որ առ այսօր պահպանել է իր արդիականությունը ու հրատապությունը^[4][5], այն հիմնադրույթն է, ըստ որի՝ մարդն օտարվել է իր աշխատանքի արդյունքներից և փաստացի դարձել արտադրական գործընթացի մի ինչ-որ պտուտակ՝ կապիտալիստական հասարակության մեջ։ Օտարվածությունը հանդես է գալիս որպես հասարակական հարաբերությունների, մարդուն օտար, խորթ հասարակական կառուցվածքի ձև, կառուցվածք, որ իշխում է նրան, զրկում է ստեղծագործաբար ինքնադրսևորվելու հնարավորությունից և քայքայում, ավերում է նրա ողջ էությունը։ Մարքսը իր «Տնտեսագիտական-փիլիսոփայական ձեռագրեր» գրքում 1844 թվականին օտարվածության հիմնախնդիրը դնում է կապիտալիստական հասարակության՝ իր իրականացրած վերլուծության կենտրոնում։

Դասակարգային պայքարը, պրոլետարիատի դիկտատուրան, դասակարգերի ու պետության վախճանը և կոմունիստական հասարակարգի կառուցումը Մարքսը համարում էր միևնույն շղթայի փոխկապակցված օղակներ, օտարվածության հաղթահարման պատմական գործընթացի հետևողական փուլեր, սեփական էության օտարացումից ձերբազատվելու և մարդու կողմից իր էությունը վերստանալու ձևեր՝ հասարակական հարաբերությունների վերափոխման, թելադրանքի և անհատին ճնշելու ցանկացած ձևից զերծ հասարակության ստեղծման, համակողմանիորեն զարգացած անհատի ձևավորման միջոցով^[4]։

Զարգացման ընթացքում մարքսիզմը ունեցել է մտածողության, հասարակական մտքի զանազան ճյուղավորումներ ու դպրոցներ, և ներկայումս չկա եզակի ու որոշակի մարքսիստական տեսություն^[6]։ Մարքսիստական տարբեր դպրոցներ շեշտը դնում են դասական մարքսիզմի հայեցակետերի վրա՝ մերժելով կամ նորացնելով մյուս հայեցակետերը, կան և այնպիսիները, որոնք փորձում են համատեղել մարքսիստական ու ոչ մարքսիստական հիմնադրույթները, որն ի վերջո հանգեցնում է հակասական եզրակացությունների^[7]։ Սակայն վերջին ժամանաներս նրանց շրջանում շարժում է նկատվում՝ ճանաչելու, որ պատմական մատերիալիզմն ու դիալեկտիկական մատերիալիզմը մնում են մարքսիստական բոլոր փիլիսոփայական դպրոցների հիմնադրույթները^[8], որի արդյունքում կարող է համաձայնություն կայանալ տարբեր դպրոցների միջև։

Մարքսիզմը խոր ու ազդու ներգործություն է ունեցել կրթության, գիտությունների, արվեստների վրա, տարածվել այնպիսի բնագավառներում, ինչպես՝ հնագիտությունը, մարդաբանությունը^[9],ժուռնալիստիկան^[10], քաղաքագիտությունը, թատրոնը, պատմագիտությունը, հասարակագիտությունը, արվեստաբանությունն ու արվեստի պատմությունը, մշակութաբանությունը, տնտեսագիտությունը, բարոյագիտությունը, քրեագիտությունը, աշխարհագրությունը, գրականագիտությունն ու քննադատությունը, գեղագիտությունը, կինոգիտությունը, հոգեբանությունը, փիլիսոփայությունը^[11]։

Մարքսիզմ եզրույթը գործածության մեջ է դրել իրեն ավանդական (օրթոդոքս) մարքսիստ համարող Կառլ Կաուցկին՝ Մարքսի օրթոդոքս և ռևիզիոնիստ հետևորդների միջև ծագած բանավեճի ժամանակ^[12]։ Կաուցկու ռևիզիոնիստ հակառակորդը՝ Էդուարդ Բեռնշտայնը նույնպես հետագայում անցել է այդ եզրույթի գործածմանը^[12]։ Էնգելսը չի ընդդիմացել, որ Մարքսիզմ եզրույթը կիրառեն Մարքսի ու իր տեսակետները բնորոշելու համար^[13]։ Նա, սակայն, հայտարարել է, որ եզրույթը չարաշահվում է նրանց կողմից, ովքեր իրենց համարում են Մարքսի իսկական հետևորդներ՝ հակադրվելով ուրիշների, որոնց բնորոշել են իբրև լասսալականների կամ մեկ այլ կերպ^[13]։ 1882 թվականին Էնգելսը հայտարարել է, որ Մարքսը ժամանակին քննադատել է ինքն իրեն մարքսիստ հռչակած Պոլ Լաֆարգին, ասելով, որ եթե վերջինիս տեսակետները մարքսիստական են համարվում, ապա մի բան հստակ է, որ այդ դեպքում ինքը՝ Մարքսը մարքսիստ չէ^[13]։

Մարքսիզմի պատմություն

Ուսումնասիրողները Մարքսի ստեղծագործական կյանքում առանձնացնում են երկու փուլ.

• Վաղ շրջանի Մարքս, երբ նրա ուշադրության կենտրոնում օտարականացման հիմնախնդիրն էր և դրա հաղթահարման ճանապարհները հեղափոխական պրակտիկայի ընթացքում։ Օտարացումից ազատ հասարակությունը Մարքսը անվանում է կոմունիզմ։
• Ուշ շրջանի Մարքս. ուշադրության կենտրոնում էր համաշխարհային պատմության տնտեսական մեխանիզմների՝«բազիսի» բացահայտումը, որոնց վրա կառուցվում է հասարակության հոգևոր կյանքը («գաղափարախոսությունը»)։ Մարդը ընկալվում է որպես արտադրական գործունեության արդյունք և որպես հասարակական հարաբերությունների հանրագումար։

Գրականություն

• Марксизм / Г. Д. Гловели // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Маркс К., Энгельс Ф. Собрание сочинений. Изд. 2. — М.: Издательство политической литературы, 1955—1981 (pdf)
• Андерсон П. «Размышления о западном марксизме» (монография) — М.: Интер-Версо, 1991. — 271 с. ISBN 5-85217-009-7
  • «На путях исторического материализма»
• Багатурия Г. А. Размышления марксоведа. — Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры, 2013. — 52 с. — ISBN 978-5-906233-11-0
• Блауг М. Экономическая теория марксизма // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 207-274. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4
• Герен Д. Анархизм и марксизм (лекция, прочитанная Гереном в Нью-Йорке в 1973 году)
• Гофман А. Б. Семь лекций по истории социологии: Учебное пособие для вузов. — 5-е изд. — М.: Книжный дом «Университет», 2001. — 216 с., ил. ISBN 5-8013-0137-2
• Кагарлицкий Б. Ю. Марксизм: не рекомендовано для обучения — М.: Алгоритм, Эксмо. — ISBN 5-699-13846-3 (Философский бестселлер)
• Каутский К. Экономическое учение Карла Маркса 1886
• Каутский К. К критике теории и практики марксизма («Антибернштейн») 1899 (djvu)
• Корш К. «Марксизм и философия» (1923)
• Ленин В. И. Три источника и три составных части марксизма // Ленин В. И. ПСС, т.23
• Ленин В. И. Карл Маркс (Краткий биографический очерк с изложением марксизма). ПСС, т.26. — с. 43-81.
• Месарош И. По ту сторону капитала: к теории переходного периода
• Ойзерман Т. И. Избранные труды. В 5 т. / Институт философии РАН. — М.: Наука, 2014.
  • Том 1: Возникновение марксизма. — 592 с.
  • Том 2: Марксизм и утопизм. — 480 с.
  • Том 3: Оправдание ревизионизма. — 750 с.
• Розенберг Д. И. Комментарии к «Капиталу» Маркса.
• Рюбель М. Маркс против марксизма Արխիվացված 2015-02-21 Wayback Machine. — М.: НПЦ «Праксис», 2006. — ISBN 5-901606-08-6
• Семёнов Ю. И. «Марксизм и псевдомарксизм» // Семёнов Ю. И. «Россия: что с ней случилось в XX веке». — М.: Российский этнограф. Вып.20., 1993. (Дополнено по: Семёнов Ю. И. Великая октябрьская рабоче-крестьянская Революция 1917 г. и возникновение неополитаризма в СССР (Россия: что с ней случилось в XX веке) // Политарный (азиатский) способ производства: сущность и место в истории человечества и России. М., 2008. С. 149—235. Все дополнения даны в примечаниях в квадратных скобках).
• Семёнов Ю. И. Философия истории. (Общая теория, основные проблемы, идеи и концепции от древности до наших дней). — М.: Современные тетради, 2003. ISBN 5-88289-208-2
• Фромм Э. «Марксова концепция человека» // Фромм Э. Душа человека. — М.: «Республика», 1992. — с. 375—414.
• S. D. Shenfield. VLADISLAV BUGERA: PORTRAIT OF A POST-MARXIST THINKER
• Standing., Guy, The Precariat: The New Dangereous Class, London, 2011.
• Elster J. Making Sense of Marx^[en]. — Cambridge, 1985.
• Wolff, Jonathan. Karl Marx // The Stanford Encyclopedia of Philosophy / Edward N. Zalta (ed.),. — (Summer 2011 edition). — 2011.

Քննադատություն

• Бакунин М. А. Государственность и анархия // Философия. Социология. Политика. — М.: Правда, 1989.
• Бём-Баверк, Ойген фон. Критика теории Маркса. — Челябинск.: Социум, 2002. — 283 с. — 1000 экз. — ISBN 5-901901-08-8
• Бубнов В. А. «Антимарксизм». — СПб., 2000 г. Կաղապար:ISBN с опечаткой ЛР N 064064 от 5 мая 95 года
• Людвиг фон Мизес. Социализм. Экономический и социологический анализ. Արխիվացված 2009-01-23 Wayback Machine — М.: «Catallaxy», 1994, — С. 416. — ISBN 5-86366-022-8 (русск.).
• Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 1—2. — М., 1992.
• Поппер К. Нищета историзма. — М., 1993.
• Рассел Б. Практика и теория большевизма / [Авт. послесл. В. С. Марков; АН СССР, Науч. совет «История революций и социал. движений»]. — М.: Наука, 1991.
• Хайек Ф. А. фон. Дорога к рабству. Արխիվացված 2009-02-26 Wayback Machine: Пер. с англ. М. Б. Гнедовского / Предисл. Н. Я. Петракова. — М.: «Экономика», 1992. — 176 с. ISBN 5-282-01501-3
• Хайек Ф. А. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. Արխիվացված 2009-02-07 Wayback Machine — М.: Новости, 1992. — ISBN 5-7020-0445-0.
• Черкезов В. Н. Предтечи Интернационала. Доктрины марксизма. — Пб.-М.: Голос Труда, 1919
• Шафаревич И. Р. Социализм как явление мировой истории. — М.: Советский писатель, 1991. — ISBN 5-265-01-844-1

Ծանոթագրություններ

1. Марксизм // Большой энциклопедический словарь, 2000.
2. На первые два положения указывал ещё Энгельс. См. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., 2-е изд., т. 19
3. К. Маркс в Письме И. Вейдемейеру от 5 марта 1852 года отмечал: «Что касается меня, то мне не принадлежит ни та заслуга, что я открыл существование классов в современном обществе, ни та, что я открыл их борьбу между собою. Буржуазные историки задолго до меня изложили историческое развитие этой борьбы классов, а буржуазные экономисты — экономическую анатомию классов. То, что я сделал нового, состояло в доказательстве следующего: 1) что существование классов связано лишь с определёнными историческими фазами развития производства, 2) что классовая борьба необходимо ведёт к диктатуре пролетариата, 3) что эта диктатура сама составляет лишь переход к уничтожению всяких классов и к обществу без классов». См. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., 2-е изд., т. 28 с 424—427.
4. Платонов С. После коммунизма. Книга не предназначенная для печати. /В. Аксёнов, В. Криворотов, С. Чернышёв. Молодая гвардия, 1989.
5. http://www.disercat.com/content/problema-otchuzhdeniya-v-philosophii-frankfurtskoi-shkoly-neomarksizma-i-teoreticheskoe-nasledie-K.Marksa(չաշխատող+հղում)
6. Wolff and Resnick, Richard and Stephen (1987 թ․ օգոստոս). Economics: Marxian versus Neoclassical. The Johns Hopkins University Press. էջ 130. ISBN 978-0-8018-3480-6. «The German Marxists extended the theory to groups and issues Marx had barely touched. Marxian analyses of the legal system, of the social role of women, of foreign trade, of international rivalries among capitalist nations, and the role of parliamentary democracy in the transition to socialism drew animated debates ... Marxian theory (singular) gave way to Marxian theories (plural).»
7. O'Hara, Phillip (2003 թ․ սեպտեմբեր). Encyclopedia of Political Economy, Volume 2. Routledge. էջ 107. ISBN 978-0-415-24187-8. «Marxist political economists differ over their definitions of capitalism, socialism and communism. These differences are so fundamental, the arguments among differently persuaded Marxist political economists have sometimes been as intense as their oppositions to political economies that celebrate capitalism.»
8. Ermak, Gennady (2016). Communism: The Great Misunderstanding. ISBN 978-1533082893.
9. Bridget O'Laughlin (1975) Marxist Approaches in Anthropology Annual Review of Anthropology Vol. 4: pp. 341–70 (October 1975) doi:10.1146/annurev.an.04.100175.002013.
   William Roseberry (1997) Marx and Anthropology Annual Review of Anthropology, Vol. 26: pp. 25–46 (October 1997) doi:10.1146/annurev.anthro.26.1.25
10. S. L. Becker (1984) "Marxist Approaches to Media Studies: The British Experience", Critical Studies in Mass Communication, 1(1): pp. 66–80.
11. See Manuel Alvarado, Robin Gutch, and Tana Wollen (1987) Learning the Media: Introduction to Media Teaching, Palgrave Macmillan.
12. Georges Haupt, Peter Fawcett, Eric Hobsbawm. Aspects of International Socialism, 1871–1914: Essays by Georges Haupt. Paperback Edition. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press, 2010. pp. 18–19.
13. Georges Haupt, Peter Fawcett, Eric Hobsbawm. Aspects of International Socialism, 1871–1914: Essays by Georges Haupt. Paperback Edition. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press, 2010. pp. 12.

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Մարքսիզմ հոդվածին

• Marxists Internet Archive
• Марксизм (Статьи библиотеке журнала «Скепсис»)
• Первоисточники по марксизму на сайте «Марксист» Արխիվացված 2018-04-18 Wayback Machine
• 12. Marx’s Theory of History // Iván Szelényi Sociology 151 — Foundations of Modern Social Theory. — Open Yale Courses^[en] (անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարքսիզմ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 532)։