From Wikipedia, the free encyclopedia
Հանս Քրիստիան Էրստեդ (դան․՝ Hans Christian Ørsted, ˈœrsdɛð], օգոստոսի 14, 1777[1][2][3][…], Ռուդկեբինգ, Հարավային Դանիա տարածաշրջան, Դանիա - մարտի 9, 1851[1][2][3][…], Կոպենհագեն, Դանիա[4])՝ դանիացի ֆիզիկոս և քիմիկոս։
1820 Էրստեդը հայտնագործել է էլեկտրական հոսանքի մագնիսական ազդեցությունը և համարվում է էլեկտրականության տեսության և էլեկտրոտեխնիկայի հիմնադիրներից մեկը։ 1829 թվականին Էրստեդը մասնակցել է Կոպենհագենի պոլիտեխնիկական դպրոցի հիմնադրմանը (դան․՝ Den Polytekniske Læreanstalt), որը հանդիսանում է ժամանակակից Դանիայի տեխնիկական համալսարանի նախատիպը։ Դպրոցի հիմնադրումից մինչև իր մահը նա հանդիսացել է դպրոցի տնօրենը։ Նա Դանիայի Ոսկեդարի կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկն էր։
Էրստեդը դեղագործ Սերեն Քրիստիան Էրստեդի որդին էր։ Քանի որ մինչև 1814 թվականը ընդհանրական կրթություն չկար, Էրստեդն ու իր կրտսեր եղբայը՝ Անդրեաս Զանդե Էրստեդը հիմնականում կրթություն ստացան գերմանացի կեղծամագործի ու նրա կնոջ մոտ՝ այլ առարկաների շարքում նաև գերմաներեն լեզու և գրականություն, մաթեմատիկա և լյութերական կատեխիզիս[14]։
Իր հոր դեղատանը աշխատելու շնորհիվ, երբ նա դեռևս 12 տարեկան էր, նրա հետաքրքրությունները հակվեցին դեպի գիտությունը։ Նա իր կրթությունը շարունակել է հիմնականում որպես ինքնուս, իսկ 1793 թվականին մեկնել է Կոպենհագեն՝ համալսարանի ընդունելության քննությունը հանձնելու նպատակով, որտեղ նա հետագայում բնական գիտություններ և դեղագործություն է ուսումնասիրել։ 1799 թվականին նա ստացավ դոկտորի կոչում՝ դիսերտացիայի Իմանուիլ Կանտի մասին «Բնական մետաֆիզիկայի արխիտեկտոնիկայի մասին» վերնագրով դիսերտացիայի պաշտպանությամբ[15]։
1801-1804 թվականներին նա ուսումնառության նպատակով մեծ ճանապարհորդություն է ձեռմարկում Եվրոպայում։ Այլ վայրերից բացի, նա մի քանի ամիս բնակվել է Ֆրանսիայում և Գերմանիայում, որտեղ նա ֆիզիկոս Յոհան Վիլհելմ Ռիթթերի հետ է ծանոթանում։ Ռիթթերը առաջին մարտկոցի, ռիթթերյան գալվանական սյան հայտնագործողն է, զբաղվել է գալվանականությամբ և համարվում է էլեկտրոքիմիայի հիմնադիրներից մեկը։ Ռիթթերի հետ Էրստեդին կապում է երկարամյա ընկերությունը, և նրա փիլիսոփայական մտքերն ու տեսակետները հիմք հանդիսացան Էրստեդի համար՝ իր հետագա հետազոտությունները Էլեկտրամագնիսականության ոլորտում ծավալելու համար։
1806 նա Կոպենհագենի համալսարանում ստացավ պրոֆեսորի կոչում քիմիայի և ֆիզիկայի բնագավառներում։ Նա ղեկավարել է համալսարանը որպես ռեկտոր 1825-1826 և 1840-1841 թվականներին[16]։
1809 թվականից դարձել է Բավարիայի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ և 1821 թվականից՝ արտասահմանյան անդամ։ Պրուսիան նույնպես գնահատել է նրա նշանակալի գիտական վաստակը և 1842 թվականին շնորհել նրան նույն թվականին Ֆրիդրիխ Վիլհելմ IV-ի կողմից ստեղծված շքանշան՝ Pour le Mérite գիտության և արվեստի բնագավառում.[17][18]։
1812 թվականի հունվարին նա ընդունվեց «Friedrich zur gekrönten Hoffnung» մասոնական օթյակը և իր հարսանիքի օրը, երբ նա ամուսնանում էր Ինգեր Բրջիթ Բալլումի հետ, Կոպենհագենի մասոնական օթյակները նրան հայտարարեցին իրենց պատվավոր անդամ[19][20][21] Էրստեդն ու իր կինն ունեին երեք որդի և չորս դուստր[22] Գրող Հանս Քրիստիան Անդերսենը երկարամյա ընկերության մեջ էր Էրստեդի հետ[22][23] և ազդվել է նրա բնագիտական հայացքներից, ինչը ըստ Ջոն Լ. Գրինուեյի հատկապես արտացոլվել է նրա «Զանգը» հեքիաթում։ Որպես գրականագետ և համոզված Անդրեասի տաղանդի մեջ՝ Էրստեդը 1835 թվականին մեծապես նպաստել է նրա հեքիաթների տպագրությանը[24]։
Էրստեդի նախաձեռնությամբ 1829 թվականին հիմնադրվել է Կոպենհագենի պոլիտեխնիկական դպրոցը (դան․՝ Den Polytekniske Læreanstalt` Դանիայի տեխնիկական համալսարանի նախատիպը, որի ռեկտորը հիմնադրման օրից մինչև իր մահը հենց Էրստեդն էր, ով հանդիսանում էր Դանիայի Ոսկեդարի վառ ներկայացուցիչներից մեկը։ Նրա գերեզմանը գտնվում է Կոպենհագենի Assistenzfriedhof գերեզմանատանը՝ Ներրեբրո (դան․՝ Nørrebro) քաղաքամասում։
1819 թվականին Էրստեդն առաջին անգամ առանձնացրել է պիպերդինը սև պղպեղից, իսկ 1825 թվականին առաջին անգամ ստացել է ալյումինիում ալյումինիումի քլորիդի և կալիումի խառնուրդի ռեակցիայից։
1820 թվականին Էրստեդը մի դասախոսության ժամանակ ուսումնասիրում էր մագնիսական սլաքի տատանումները հաղորդիչ մետաղալարի առկայությամբ և այդպիսով հայտնաբերեց էլեկտրական հոսանքի մագնիսական ազդեցությունը։ Իր ուսումնասիրությունը ծավալելու համար նա այլ փորձեր ևս կատարեց։ Նույն տարում նա նախագծեց պիեզոմետրը։
Էրստեդը առաջինը չէր, որ հայտնաբերեց մագնիսականության և էլեկտրականության կապը, քանի որ 18 տարի առաջ նրա կատարած փորձերն արդեն արվել էին իտալացի Գիան Դոմենիկո Ռոմագնոսիի կողմից։ Դրանք, սակայն, այն ժամանակ ուշադրության չարժանացան և մոռացության մատնվեցին։ Ամեն դեպքում դեպի ամբողջական պատկերացումը հակված Էրստեդը տեսավ երկու երևույթների միջև եղած ահռելի կապը և իր հայտնագործության հրապարակությամբ հիմք դրեց էլեկտրականության և էլեկտրոտեխնիկայի զարգացմանը[25]։ Միավորների ՍԳՎ համակարգում Էրստեդի անունով կոչվեց մագնիսական դաշտերի` այժմ արդեն հնացած միավորը (կրճատ՝ Oe)։
Հետագայում նա հետազոտություններ կատարեց հեղուկների և գազերի յուրահատկությունները հայտնաբերելու նպատակով, ինչի ընթացքում նրա ուշադրությունը կենտրոնացած էր դրանց սեղմելիության վրա։
Էրստեդն առաջինն էր, որ գործածության մեջ դրեց «մտավոր փորձ» տերմինը՝ ցույց տալու համար մաթեմատիկական ու ֆիզիկական գիտելիքների կապը Իմանուիլ Կանտի մոտ։ Այս տերմինը վերագրվում է սակայն Էրնստ Մախին, քանի որ Էրստեդի կանտյան դիրքորոշումները առանց տերմինի պատմական բացատրության մնացին[26][27]։
1999 թվականին մեկնարկած առաջին դանիական արբանյակը[28], ինչպես նաև Լուսնի մի խառնարան կոչվել են Էրստեդի անունով։ Նրա անունով է կոչվել նաև որպես առաջին մալուխատար նախագծված և հաջողությամբ գործարկված նավը։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.