Կարճ դիրք

Կարճ դիրք, զբաղեցնել կարճ դիրք ֆինանսներում նշանակում է կատարել այնպիսի ներդրում, երբ ներդրողը շահույթ է ստանում գների անկման պարագայում։ Սա առավել տարածված երկար դիրքի հակառակն է, երբ ներդրողը շահույթ է ստանում ակտիվի գնի բարձրացման դեպքում։

Կարճ դիրք զբաղեցնելու մի շարք եղանակներ կան։ Հիմնարար եղանակներից է այսպես կոչված «ֆիզիկապես» կարճ դիրք զբաղեցնելը, որը ենթադրում է փոխառությամբ ակտիվներ վերցնել (առավել հաճախ արժեթղթեր, օրինակ՝ բաժնետոմս կամ պարտատոմս) և դրանք վաճառել։ Հետագայում նեդրողը պետք է գնի նույն տեսակի ակտիվից վերադարձնելու այն փոխատուին։ Եթե այս ընթացքում ակտիվի գինը ընկնում է, ներդրողը իր նախկինում կատարած վաճառքի և այդ պահին կատարած գնման գների տարբերության չափով շահույթ է ապահովում։ Եվ հակառակը, եթե գները աճում են ներդրողը վնաս է կրում։ Սովորաբար փոխառուն ակտիվների փոխառության համար վճարում է փոխատուին (որը սովորաբար հաշվարկվում է որոշակի տոկոսով փոխառության ժամանակահատվածի համար․ նման է տոկոսների վճարմանը), ինչպես նաև հատուցում է բաց թողնված այնպիսի եկամուտները, ինչպիսին է դիվիդենդը, որը պետք է վճարվեր դրա տիրոջը փոխառության ժամանակահատվածում։

Կարճ դիրքը կարելի է նաև ձեռք բերել ֆյուչերսների, ֆորվարդների կամ օպցիոնների միջոցով, երբ ներդրողը ստանձնում է ակտիվը ապագա ամսաթվով վաճառելու պարտավորություն կամ իրավունք այն գնով, որն ամրագրված է պայմանագրի կնքման պահին։ Եթե ակտիվի գինը նվազում է համաձայնեցված գնից, ապա ակտիվը կարող է գնվել ավելի ցածր գնով և միևնույն ժամանակ վաճառվել ֆորվարդային կամ օպցիոն պայմանագրում նշված ավելի բարձր գնով։ Կարճ դիրք կարելի է զբաղեցնել նաև սվոփի միջոցով։

Քանի որ կարճ վաճառողը պարտավորություն է կրում փոխատուի առջև այն ժամանակ, երբ գինը բարձրանում է, և քանի որ կարճ վաճառքը սովորաբար իրականացնում է բրոքերի միջոցով, կարճ վաճառողից սովորաբար պահանջվում է մարժային վճարում կատարել բրոքերին որպես գրավ երաշխավորելու համար պարտավորության կատարումը, իսկ վնասների սահմանված չափը գերազանցելու պարագայում կարող է պահանջվել մարժային հաշվի համալրում։

Համանման կերպով ածանցյալ գործիքներով կարճ դիրք զբաղեցնելը ևս կարող է պահանջել մարժային վճարման կատարում։ Մարժային հաշվի համալրումից հրաժարվելու դեպքում բրոքերը կամ գործընկերը կարող է փակել դիրքը։

Կարճ վաճառքը հատկապես տարածված պրակտիկա է պետական արժեթղթերի, ֆյուչերսների կամ արժույթների շուկաներում, որոնք բավարար չափով իրացվելի են։

Կարճ վաճառքը կարող է ունենալ տարբեր նպատակներ։ Սպեկուլյատորները կարող են կարճ վաճառք անել՝ հույս ունենալով, որ գերարժևորված գործիքից շահույթ կստանան, ճիշտ այնպես, ինչպես երկար դիրք զբաղեցնող ներդրողներն ու սպեկուլյանտները հույս են ունենում շահույթ ստանալ թերագնահատված ակտիվի գնի բարձրացումից։ Մյուս կողմից, թրեյդերները կամ ֆոնդի կառավարիչները կարող են օգտագործել կարճ դիրքերը հեջավորելու համար պորտֆելի որոշ ռիսկեր, որոնք առաջանում են երկար դիրքերից կամ այլ պատճառներից։

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարճ վաճառքների արգելումը հանգեցնում է շուկայում ոչ արդյունավետ ու բացասական հետևանքների^{[1][2][3][4][5]}։ Այնուամենայնիվ, այն հաճախ է դառնում հասարակության քննադատության առարկան^[6]։

Ընդհանուր նկարագիր

«ֆիզիկապես» կարճ դիրք զբաղեցնել փոխառու արժեթղթերով

Արժեթղթի գնի նվազումից շահույթ ստանալու համար կարճ վաճառք անող ներդրողը կարող է փոխառությամբ վերցնել արժեթղթերը և վաճառել դրանք՝ հույս ունենալով, որ դրանք հետ կգնի ապագայում ավելի ցածր գնով ու կմարի փոխառութունը։ Երբ ներդրողը որոշում է, որ շուկայական իրավիճակը բարենպաստ է (կամ երբ փոխատուն է հետ պահանջում արժեթղթերը), նա գնում է նույն տեսակի արժեթղթերից ու վերադարձնում է դրանք փոխատուին։ Այսպիսով՝ նախկինում վաճառված արժեթղթերի հետ գնումով ներդրողը փակում է իր դիրքը։ Դիրքը կարող է փակվել մինչև արժեթղթերի փոխատուին հետ վերադարձի ժամկետն ընկած ցանկացած ժամանակ։ Երբ դիրքը արդեն փակված է, շուկայական գների փոփոխությունը այլևս ազդեցություն չի ունենում ներդրողի շահույթի վրա, քանի որ նա արդեն տիրապետում է այն արժեթղթերը, որոնք պարտատավորվել էր հետ վերադարձնել։ Այս գործընթացի իրականացման պարտադիր պայման է կարճ վաճառքի առարկա հանդիսացող ակտիվի մատչելիությունը շուկայում՝ այն ցանկացած պահի հետ գնելու համար։

Քանի որ արժեթղթերի գների փոփոխությունը տեսականորեն սահմանափակված չէ, սահմանափակված չէ նաև ներդրողի հավանական վնասը կամ օգուտը։

Օրինակ 1 (շահույթով)

ACME Inc.-ի մեկ բաժնետոմսի գինը այս պահին 10 դոլար է։

1. Կարճ վաճառք անող ներդրողը փոխառությամբ վերցնում է ACME Inc.-ի 100 բաժնետոմս և անմիջապես դրանք վաճառում է ընդհանուր 10×100=1000 դոլարով։
2. Այնուհետև մեկ բաժնետոմսի գինը ընկնում է մինչև 8 դոլար։
3. Այդ ժամանակ ներդրողը գնում է շուկայից ACME Inc.-ի 100 բաժնետոմս ընդհանուր 8×100=800 դոլարով։
4. Կարճ վաճառք անող ներդրողը վերադարձնում է նույն քանակով և նույն տեսակի արժեթղթեր փոխատուին, որը պարտավոր է հետ վերցնել նույն քանակությունը՝ չնայած շուկայում դրանց գնի նվազմանը։
5. Ներդրողը արդյունքում ստանում է 200 դոլար շահույթ, որը կազմում է իր կատարած վաճառքի ու գնման գների տարբերությունը (սրանից հանվում է նաև փոխառության համար վճարվող գումարը)։

Օրինակ 2 (վնասով)

ACME Inc.-ի մեկ բաժնետոմսի գինը այս պահին 10 դոլար է։

1. Կարճ վաճառք անող ներդրողը փոխառությամբ վերցնում է ACME Inc.-ի 100 բաժնետոմս և անմիջապես դրանք վաճառում է ընդհանուր 10×100=1000 դոլարով։
2. Այնուհետև մեկ բաժնետոմսի գինը բարձրանում է մինչև 25 դոլար։
3. Ներդրողը պարտավոր է վերադարձնել ACME Inc.-ի 100 բաժնետոմս փոխատուին, ուստի շուկայից ձեռք է բերում յուրաքանչյուրը 25 դոլարով, ընդհանուր՝ 25×100=2500 դոլարով։
4. Կարճ վաճառք անող ներդրողը վերադարձնում է նույն քանակով և նույն տեսակի արժեթղթեր փոխատուին։
5. Ներդրողը արդյունքում կրում է 1500 դոլարի վնաս, որը կազմում է իր կատարած վաճառքի ու գնման գների տարբերությունը (սրան գումարվում է նաև փոխառության համար վճարվող գումարը)։

   

   Ամստերդամի ֆոնդային բորսայի բակը։

Սինթետիկ կարճ վաճառք ածանցյալներով

Կարճ վաճառքը առավել լայն իմաստով վերաբերում է ցանկացած գործարքի, որը ակտիվի կամ ֆինանսական գործիքի գնի անկումից շահույթ ստանալու նպատակ է հետապնդում։ Այս նպատակի համար կարող են օգտագործվել ածանցյալ գործիքներ, ինչպիսիք են ֆյուչերսները, օպցիոնները, սվոփները^[7][8]։ Նման գործարքները չեն ենթադրում գործարքի առարկա հանդիսացող ակտիվի առք ու վաճառք, իսկ շահույթն ու վնասը հաշվարկվում են գների տարբերությունների հիման վրա հաշվանցով։

Պատմություն

Հոլանդական արևելահնդկական ընկերությունը և նրա բաժնետերերը կարևոր դեր են խաղացել ժամանակակից համաշխարհային ֆինանսական շուկաների վերափոխման գործում ՝ պատճառ դառնալով մի շարք «նորամուծությունների» ներդրման, ինչպիսիք են ֆյուչերսային պայմանագրերը, բաժնետոմսերի օպցիոնները, կարճ վաճառքը և այլն:

Կարճ վաճառքի պրակտիկան, ամենայն հավանականությամբ ներդրվել է 1609 թվականին հոլանդացի գործարար Իսահակ Լե Մաերի կողմից, որը հանդիսանում էր Հոլանդական արևելահնդկական ընկերության բաժնետեր^[9]։ Էդվարդ Սթրինգհեմը հիշատակել է տասնյոթերորդ դարում Ամստերդամի ֆոնդային բորսայում բարդ պայմանագրերի մշակման մասին, այդ թվում նաև կարճ վաճառքի պայմանագրերը^[10]։ Կարճ վաճառքը կարող է ակտիվի գնի վրա դեպի նվազեցումը ազդել, այս պատճառով էլ պատմականորեն այն քննադատության առարկա է հանդիսացել^[11]։ Տարբեր ժամանակներում պետությունները արգելել են կարճ վաճառքի իրականացումը։

«Կարճ» տերմինը տասնիններորդ դարի կեսերից։ Սովորաբար «կարճ» (այսինքն պակասուրդով) բառը օգտագործվում է, քանի որ կարճ վաճառք անողը բացասական դիրք է ունենում իր բրոքերի նկատմամբ։ Ջեյքըբ Լիթլը, Ուոլ Սթրիթում հայտնի որպես Մեծ Արջ, ԱՄՆ-ում սկսել է բաժնետոմսերի կարճ վաճառքը 1822 թվականից^[12]։

Կարճ վաճառքով զբաղվողները մեղադրվում էին 1929 թվականի Ուոլ Սթրիթի անկման մեջ^[13]։ Այս գործառնությունների կարգավորման իրավական դաշտը ԱՄՆ-ում ստեղծվել է 1929-ից 1940 թվականը^[փա՞ստ]։ 1929 թվականի անկումը ստիպես Կոնգրեսին ընդունել անկման ժամանակ կարճ վաճառք անողներին բաժնետոմսերի վաճառքը արգելող օրենք, որը գործեց մինչև 2007 թվականի հուլիսի 3-ը, երբ վերացվեց Արժեթղթերի և բորսայի հանձնաժողովի կողմից^[14]։ Նախագահ Հերբերտ Հուվերը դատապարտում էր կարճ վաճառքը, իսկ Էդգար Հուվերը նույնիսկ ասում էր, որ հետապնդում է իրականացնելու կարճ վաճառք անողների նկատմամբ ճգնաժամը երկարացնելու մեղադրանքով^[փա՞ստ]։ Մի քանի տարի անց՝ 1949 թվականին, Ալֆրեդ Ուինսլոու Ջոնսը հիմնադրեց ֆոնդ (իրավական առումով այն չէր կարգավորվում), որով նա գնեց արժեթղթեր միաժամանակ այլ արճեթղթերով կարճ վաճառելով՝ այսպիսով հեջավորելով շուկայական ռիսկի մի մասը, և այսպես ստեղծվեցին հեջ ֆոնդերը^[15]։

Միևնույն ժամանակ բացասական նորությունները, ինչպիսիք են ընկերության դեմ դատական գործընթացները, կարող են գայթակղել արհեստավարժ առևտրականներին արժեթղթերի կարճ վաճառք անել՝ հույս ունենալով, որ բաժնետոմսերի գինը կնվազի։

Ծանոթագրություններ

1. https://www.newyorkfed.org/medialibrary/media/research/staff_reports/sr518.pdf
2. http://people.stern.nyu.edu/mbrenner/research/short_selling.pdf
3. http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1704&context=njilb
4. «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
5. https://www.newyorkfed.org/medialibrary/media/research/current_issues/ci18-5.pdf
6. Lamont, Owen (2005 թ․ մարտի 1). «Short Sale Constraints and Overpricing». NBER. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 28-ին.
7. Larry Harris (2002). Trading and Exchange: Market Microstructure for Practitioners. Oxford University Press. էջ 41. ISBN 978-0195144703.
8. An Introduction to Derivatives and Risk Management. South-Western College. 2009 թ․ օգոստոսի 11. էջ 6. ISBN 978-0324601206. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
9. «'Naakt short gaan', een oud-Hollands kunstje». NRC Handelsblad.
10. Stringham, Edward (2003). «The Extralegal Development of Securities Trading in Seventeenth Century Amsterdam». Quarterly Review of Economics and Finance. 43 (2): 321. doi:10.1016/S1062-9769(02)00153-9. S2CID 153987773. SSRN 1676251.
11. Stanley, Christopher A. «The Panic Effect: Possible Unintended Consequences of the Temporary Bans on Short Selling Enacted During the 2008 Financial Crisis». Entrepreneurial Business Law Journal. 4 (1). hdl:1811/78357.
12. «Scripophily – PSTA – Professional Scripophily Trade Association». Encyberpedia.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 24-ին.
13. «Short sellers have been the villain for 400 years». Reuters. 2008 թ․ սեպտեմբերի 26. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
14. «SEC Release No. 34-55970» (PDF). Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 24-ին.
15. Lindgren, Hugo (2007 թ․ ապրիլի 9). «New York Magazine – The Creation of the Hedge Fund». New York. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 24-ին.