Բուրանա աշտարակ

Բուրանա աշտարակ, 10-րդ դարից 11-րդ դարի մինարեթ Կարախանիդների պետությունը Չույսկի հովտում՝ Ղրղզստանի հյուսիսում։ Գտնվում է մայրաքաղաք Բիշքեկից 80 կմ հեռավորության վրա, Ղրղզստանի Տոկմակ քաղաքից 12 կմ հարավ-արևմուտքում, Ղրղզստանի լեռնաշղթայի Կեգետի կիրճ տանող ճանապարհին, Չու գետի ձախ ափին։ Աշտարակը մտնում է «Բուրանա Աշտարակ» հատուկ պահպանվող հնագիտական-ճարտարապետական համալիրի կազմի մեջ։ Բուրանի աշտարակը Ղրղզստանի հնագիտական-ճարտարապետական թանգարանի մի մասն է և պահպանվում է պետության կողմից որպես պատմամշակութային ժառանգության հուշարձան։

Արագ փաստեր

Փակել

Աշտարակը Միջին Ասիայում ամենահին կառույցներից մեկն է։

Աշտարակի շինարարությունը թվագրվում է 10-ից մինչև 11-րդ դարերով։ Այն կառուցված է այրած աղյուսից և արջային բրուսներից։ Ութանկյուն քարե ցոկոլում կլոր է կանգնած հատվածքում, որը նեղանում է դեպի վերին հատվածը, ծածկված զարդանախշային գոտիներով։ Հարավային կողմում 5 մ բարձրության վրա գտնվում է դռնատեղ, որից սկսվում է պտուտակային սանդուղքը, որը տանում է դեպի դիտահարթակ։ Աշտարակի բարձրությունը 21 մետր է, տրամագիծը՝ 9 մետր։ Նրա նախկին բարձրությունը ենթադրաբար եղել է 44-48 մետր։ Սակայն հետո նրա վերին մասը երկրաշարժից հետո ընկել է։ Այսօրվա դրությամբ բարձրությունը կազմում է 21,7 մետր։

Աշտարակի մոտ է գտնվում «Քարերի այգին», որտեղ հավաքված են այսպես կոչված «Բալբալները» (6-ից—10-րդ դար)՝ հին տապանաքարերը, հին ջրաղացները և ժայռապատկերներով քարերը (Մ.թ. ա. հազար տարի)։

Հավանաբար, Բուրանան եղել է թյուրքալեզու Կարախանիդների հյուսիսային մայրաքաղաքի՝ Բալասագուն հնագույն քաղաքի ուղղահայաց դոմինանտը։ 1218-ում բալասանը գրավել և ավերվել է թաթար-մոնղոլների կողմից և 15-րդ դարում դադարել է գոյություն ունենալ^[1]։

Բուրանինյան քաղաքը, և դրա հետ միասին մինարեթը 19-րդ դարի կեսից ռուս գիտնականների և երկրաբանների ուսումնասիրության օբյեկտներ են դարձել^[2]։ Նրանց ուսումնասիրության մեջ զգալի ներդրում են ունեցել երկրագետներ Ֆ. Վ. Պոյարկովը, Վ. Դ. Գորոդեցկին, Ա.Մ. Ֆետիսովը, Ն. Ն. Պանտուսովը, Վ. Պ. Ռովնյագինը և ականավոր ռուս արևելագետ Վ. Վ. Բարտոլդը։ Չնայած Ղրղզստանի տարածքում նախահեղափոխական շրջանում հնագիտական հետազոտությունների նշանակությանը՝ դրանք պատահական, սիրողական բնույթ էին կրում։ Հուշարձանների պահպանության ոչ մի քայլ չի ձեռնարկվել ։

Արդեն Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին մի շարք միջոցառումներ են ձեռնարկվում Բուրանի աշտարակի պահպանման և քաղաքի հնագիտական ուսումնասիրության ուղղությամբ։ 1927-1928 թվականներին Ղրղզստանի ՀԽՍՀ կառավարության որոշմամբ իրականացվում է մինարեթի վերանորոգումն ու կոնսերվացումը, ինչը նախազգուշացրել է դրա հետագա ավերման մասին։ 1927 թվականին Մ. Ե. Մասոնը և 1929 թվականին Ա. Ի. Տերենոժկինը հնագիտական աշխատանքներ են իրականացրել քաղաքի տարածքում, որոնք իրականացվել են պեղումների, նյութերի հավաքման, պլանների նկարահանման և այլն։

Հնագետ մ. ե. Մասոնը ստացված նյութերի հիման վրա պարզել է, որ Բուրանի աշտարակը կառուցվել է XI դարի առաջին կեսին։ Այդ օրը, ապա ընդունվել է մեծամասնության հետազոտողների. 1930-ական թվականներին Բուրանինի քաղաքագլխին զգալի ուշադրություն է դարձնում Ղրղզստանի ԽՍՀ գիտությունների կոմիտեն և լայն հասարակությունը։ Պարբերական մամուլում հրապարակումներ են հայտնվում նաև այդ հուշարձանի մասին։ Բուրանի աշտարակին այցելում են բազմաթիվ էքսկուրսիաներ, այն գտնվում է տեղական իշխանությունների անխոս վերահսկողության տակ։

1938-ում Բուրանինյան քաղաքը և մինարեթը ուսումնասիրում են Սեմիրեչյան հնագիտական արշավախումբը։ Այս հետազոտության արդյունքները արտացոլված են արշավախմբի ղեկավար Ա. ն. Բերնշտամի բազմաթիվ աշխատություններում։ Սակայն Բուրան քաղաքի վրա աշխատանքների ամենամեծ ծավալը կատարվել է 1953-1954 թվականներին։ Նրա ուսումնասիրությունների արդյունքում առաջին անգամ հաջողվել է պարզել, որ քաղաքագլուխը բարդ Հատակագիծ ունի և բաղկացած է 4-աստղանի ամրոցի կողմից ներկայացված Կենտրոնական ավերակներից՝ դրա սահմաններից դուրս գտնվող հսկայական հրապարակում։