romaniska rěč na Sardinskej From Wikipedia, the free encyclopedia
Sardišćina (sardisce sardu, limba sarda) je južnoromaniska rěč, kotruž nałožuja někak 1.200.000 rěčnikow na kupje Sardiniska. Tři najwažniše sardiske narěče su logudorska, nugorska a campidanska; sassariska a gallurska narěč ličitej so skerje ke korsiskim narěčam; w měsće Alghero rěči so katalansce. Wot lěta 2006 nałožuja zarjady awtonomneho regiona Sardiniskeje (Regione Autònoma de sa Sardigna) tak mjenowanu Limba Sarda Comuna (LSC), kotraž so w oficielnych dokumentach wužiwa. LSC je kompromis mjez wšelakimi narěčemi a jeje nałožowanje ma hakle eksperimentalny charakter.
kraje | Sardiniska (Italska) | |
rěčnicy | 1 200 000 | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | Indoeuropske rěče
| |
družina pisma | łaćonski alfabet | |
oficielny status | ||
hamtska rěč | Sardiniska (Regione Autònoma de sa Sardigna)/Italska | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: |
sc | |
ISO 639-2: |
srd | |
ISO 639-3 (SIL): |
srd (sardišćina powšitkownje), sro (campidanska narěč), sdn (gallurska narěč), src (logudorska narěč), sdc (sassariska narěč) | |
wikipedija | ||
Sardišćina wuwiwaše so na kupje jako relatiwnje izolowana rěč. W přirunanju z druhimi romaniskimi rěčemi je sardišćina jara konserwatiwna, druhdy je wona bliša ludowej łaćonšćinje hač modernym romaniskim rěčam. Za čas fašistiskeho režima dyrbjachu duchowni wěriwym wobjasnjować, zo łaćonšćina, kotruž w cyrkwi słyša, sardišćina njeje.
Někotre dźensniše sardiske gramatiske formy su bliše klasiskej łaćonšćinje hač łaćonšćina napismow, kotrež so w Pompejach wobchowachu. Na přikład klasiske łaćonske amat wurjekowaše so w Pompejach hižo ama[1] (kaž w dźensnišej italšćinje), w sardišćinje hač do dźensnišeho zdźerži so forma amat[2] (sam werb amare pak je w sardišćinje italskeho pochada).
Prěnje sardiske teksty pochadźeja z 13. lětstotka, ale wjetšina sardiniskich spisowaćelow tworješe wosebje we łaćonšćinje a španišćinje, druhdy, ale jenož zrědka, w katalanšćinje, pozdźišo w italšćinje. Literatura w sardišćinje započa so wuwiwać hakle w 19. lětstotku. Jako prěni spyta jednotnu spisownu rěč wutworić Giovanni Spanu (1803-1878) na zakładźe logudorskeje narěče. W lěće 1940 wuda Pietro Casu di Barchidda (1878-1954) swój přełožk Dantoweje Božeje komedije. Cyłu Bibliju přełoži do nugorskeje sardišćiny profesor Bobore Ruju (italsce Salvatore Ruju, pisane tež Salvatore Ruiu),[3], předsłowo k jeho přełožkej napisa profesor Massimo Pittau. Najwuznamniša sardiniska spisowaćelka 20. lětstotka, Grazia Deledda (1871-1936, Nobelowe myto 1926), pisaše italsce.
W Italskej sardišćina dołho njebu připóznata jako wosebita rěč, hač do dźensnišeho ju někotři narěč mjenuja. Hakle w lěće 1997 sardiniski zakoń čisło 26 definuje sardišćinu jako samostatnu rěč, w lěće 2006 započachu zarjady na Sardiniskej tak mjenowanu Limba sarda comuna („powšitkownu sardišćinu“) jako hamtsku rěč nałožować. Sardisce móže 80% wobydlerjow kupy; najbóle wohrožena je campidanska narěč, logudorsku a nogursku narěči (bóle konserwatiwnej) rěči tež młodźina. [4]
Na sćěhowacych linkach podamy krótki, jara jednory zarys gramatiki načasneje sardišćiny na zakładźe nugorskeje narěče.[2]
Sardiski wěcownik ma dwaj rodaj (maskulinum a femininum) a dwě čisle (singular a plural).
Před substantiwom zwjetša steji artikl, pak definitny, pak indefinitny. Na rozdźěl wot wšěch wuchodoromaniskich a zapadoromaniskich rěčow (z wuwzaćom někotrych wuchodnych katalanskich narěčow na Balearach a zdźěla na Costa Brava, tak mjenowaneho català salat) sardiski definitny artikl su, sa njewuwi so z łaćonskeho ille, ale z ipse.
Definitny artikl ma tute formy:
Indefinitny artikl ma sćěhowace formy:
W singularje před wokalemi artikl so eliduje: s’amicu („přećel“), s’amica („přećelka“), un’amicu, un’amica.
Definitny artikl hodźi so wurjekować a pisać hromadźe z předłóžkami a (do, k), kin (z, t.r. „z kim“, „z čim“), de (z, wot) a in (w):
assu, assa, assos, assas; kissu, kissa, kissos, kissas; dessu, dessa, dessos, dessas; issu, issa, issos, issas.
Artikl a předłóžku móžemy wurjekować tež kaž dwě słowje, na přikład: kin su, de su, in su.
Indefinitny artikl hodźi so wurjekować a pisać hromadźe z předłóžkomaj kin a in: kindunu, kinduna, indunu, induna.
Sardiske substantiwy dźěla so do štyrjoch klasow. Kaž w zapadoromaniskich rěčach tež w sardišćinje twori so plural substantiwow a adjektiwow na zakładźe łaćonskeho akuzatiwa plurala, na př. pane („chlěb“) - panes („chlěby“), rosa („róža“) - rosas („róže“).
Klasy sardiskich substantiwow | ||
Klasa | Singular | Plural |
I. klasa (femininumy) | rosa | rosas |
II. klasa (maskulinumy) | ortu | ortos |
III. klasa (maskulinumy) | pane | panes |
III. klasa (femininumy) | muzere | muzeres |
IV. klasa (maskulinumy) | barberi | barberis |
ma tež wosebite formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:
Stopnjowanje adjektiwow:
(Feminimum: cara, prus cara, sa prus cara/meda cara; plural: maskulinum: caros, prus caros, sos prus caros/meda caros, femininum: caras, prus caras, sas prus caras/meda caras.)
dego, deo (ja)
teu (ty)
issu, issa (wón, wona)
nóis (my)
bóis (wy)
issos, issas (woni, wone)
Personalny pronomen jako subjekt a objekt (dołhe formy) | ||
Subjekt | Objekt | |
dego,deo | ammim(m)e, ammim(m)i dae, de, in, pro, tra mene kin mécus | mnje, mni wote mnje, ze mnje, ve mni, za mnje, mjez mnu ze mnu |
teu | attibe dae, de, in, pro, tra tene kin tecus | tebje, tebi wot tebje, z tebje, w tebi, za tebje, mjez tobu z tobu |
issu | issu i sse | jeho w nim |
issa | issa i sse | ju w njej |
nóis | nois | nas |
bóis | bois | was |
issos | issos i sse | jich w nich |
issas | issas i sse | je w nich |
Personalny pronomen jako subjekt a objekt (krótke formy) | ||
Subjekt | Objekt | |
dego,deo | mi | mi, mje |
teu | ti | ći, će |
issu | li lu | jemu jeho |
issa | li la | jej ju |
(refleksiwny) | si | so, sej |
nóis | nos | nam, nas |
bóis | bos | wam, was |
issos | lis los | jim jich |
issas | lis las | jim je |
(refleksiwny) | si | so, sej |
méu, mèa (mój, moja)
tuo, tua (twój, twoja)
suo, sua (jeho, jeje)
nóstru, nòstra (naš, naša)
bróstu, bròsta (waš, waša)
issòro (jich)
mèos, mèas (moji, moje)
tuos, tuas (twoji, twoje)
suos, suas (jeho, jeje)
nòstros, nòstras (naši, naše)
bróstos, bròstas (waši, waše)
issòro (jich)
Kardinalne numerale (zakładne ličbniki) | ||
1 unu, una | 11 úndiki | 21 bintunu, bintuna |
2 duos, duas | 12 dóiki | 30 trinta |
3 tres(e) | 13 tréiki | 40 baranta |
4 battor | 14 battórdiki | 50 kimbanta |
5 kimbe | 15 bíndiki | 60 sessanta |
6 ses(e) | 16 séiki | 70 settanta |
7 sette | 17 dekessette | 80 ottanta |
8 otto | 18 dekeotto | 90 nobanta |
9 nobe | 19 dekennobe | 100 kentu; kentos, kentas |
10 deke | 20 binti | 1000 milli |
maja w sardišćinje perifrastisku formu: su ’e unu (prěni), sa ’e una (prěnja), su ’e duos (druhi), sa ’e duas (druha), a pod.
Sardiske werby dźěla so do třoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maja w infinitiwje kóncowku –are, werby 2. konjugacije kóncowku –ere a werby 3. konjugacije kóncowku –ire. Sardiski werb ma štyri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a šěsć tempusow (prezens, zestajeny preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, futur a předchadny futur – futuro anteriore).
Negacija twori so z pomocu non: Non faeddo su sardu. (Njerěču sardisce.)
POMOCNE WERBY
I. konjugacija
Konjugacija werba cantare (spěwać) - indikatiw | |||
prezens | zestajeny preteritum | imperfekt | pluskwamperfekt |
canto | appo cantáu | cantabo | aío cantáu |
cantas | as cantáu | cantabas | aías cantáu |
cantat | at cantáu | cantabat | aíat cantáu |
cantamus | amus cantáu | cantabamus | abamus cantáu |
cantáes | azes cantáu | cantabazes | abazes cantáu |
cantan | an cantáu | cantaban | aían cantáu |
Futur: app’ a cantare
Předchadny futur: app’ áer cantáu (2. forma: des áer cantáu)
Imperatiw: canta, cantáe
Konjugacija werba cantare - konjunktiw | |
prezens | imperfekt |
cante | cantáre(po) |
cantes | cantares |
cantet | cantaret |
cantémus | cantarémus |
cantèdas | cantarèzes/cantarézis |
canten | cantáren |
Perfekt: appa cantáu...
Pluskwamperfekt: aère(po) cantáu...
Kondicional
II. konjugacija
III. konjugacija
Přirunanje konjugacijow w někotrych romaniskich rěčach a w łaćonšćinje (indikatiw prezensa werba cantare) | ||||
Łaćonšćina | Sardišćina (nugorska narěč) | Sardišćina (LSC) | Italšćina | Španišćina |
canto | canto | canto | canto | canto |
cantas | cantas | cantas | canti | cantas |
cantat | cantat | cantat | canta | canta |
cantamus | cantamus | cantamus | cantiamo | cantamos |
cantatis | cantáes | cantades | cantate | cantáis |
cantant | cantan | cantant | cantano | cantan |
Jona 1,4-9
4 Ma su Sennore at iscadenau in mare unu bette bentu e est supria una burrasca gai chi su nabiu si fit irfassande. 5 Sos marineris timende an imbocau cadaunu su deu suo e an ghettau a mare su chi tenian pro lu facher prus lepiu. Intantu Giona, falau a su locu prus cubau de su nabiu, si fit corcau e dormiat a sorrocru. 6 Si l'est accurziau su cumandante de sos marineris e l'at nau: - Itte tenes gai dormiu? Pesa, imboca su Deus tuo! Forzis Deus s'at a piccare pessamentu de nois e no amus a morrere. 7. Tando s'ana nau tra issos: Benie, tiramus a sorte a ischire pro gurpa de chie nos est capitada custa dirgrassia. An tirau a sorte e sa sorte l'est toccada a Giona. 8 L'an dimandau: - Edducas, irbeleganos pro more 'e chie amus custa dirgrassia. Itte faches de travallu? Dae ube ses benende? Cal'est sa bidda tua? A cale populu appartenes? 9 Issu at rispostu: Soe Ebreu e istimo su Sennore Deus de su chelu, chi at fattu su mare e-i sa terra.
4 E Babu Mannu aiat pesatu in mare una temporata mala, e su naviu fiat a punta a si facher a cantos. 5 E sos marineris fiant totu assuconatos e onzunu abocaiat su Deus suo, e nch’imbolaiat a mare su gàrriu pro l’illepiare, e Giona fiat falatu a intro de su naviu e dormiat chi mancu sos tronos nche l’ischitaiant. 6 E su piloto si li fiat acostiatu e l’aiat natu: «Ma ite ses dorminne chin custu sonnu? Pesa e imprèicati a su Deus tuo; ancu su Deus tuo s’amentet de nois, e gai non morimus!». 7 E aiant natu unos cantos a sos cumpantzos issoro: «Benite, tiramus a sorte, cherimus ischire pro more de chie nos est assortita custa disaura?». E aiant tiratu a sorte, e fiat bessitu Giona. 8 Tanno l’aiant natu: «Dàennos a ischire pro more de chie s’est infruscata custa disaura contra a nois? cales sunt sas fainas tuas? de inuve ses, e a inuve ses annane e de cale natzione ses?». 9 E isse lis aiat natu: «Ebreu so e adoro su Dòmine Deus de su chelu ch’at fatu su mare e sa terra».
4 Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. 5 Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. 6 Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. 7 Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. 8 Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? 9 Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra.
4 Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. 5 Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. 6 Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". 7 Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. 8 Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". 9 Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ".
4 Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. 5 I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. 6 Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” 7 I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. 8 Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? 9 – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo[8] nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.