indogermanska rěč From Wikipedia, the free encyclopedia
Albanšćina (gjuha shqipe IPA /ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ/) je indoeuropska rěč, kotraž twori swójsku rěčnu skupinu. Wona je z hamtskej rěču w Albanskej, ale tež na Kosowje a w Sewjernej Makedonskej. Dźěli so do dweju hłowneju dialektow – gegiskeho a toskiskeho.
kraje | Albanska, Kosowo, Sewjerna Makedonska, Italska, Grjekska, Serbiska, Čorna Hora, wupućowarjo do wjele krajow | |
rěčnicy | ca. 6,5 milionow | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | indoeuropske rěče
| |
oficielny status | ||
hamtska rěč | Albanska, Kosowo, Sewjerna Makedonska lokalnje w Čornej Horje a Serbiskej | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: |
sq | |
ISO 639-2: |
alb | |
ISO 639-3 (SIL): |
als (Tosk), aln (Geg), aat, aae | |
wikipedija | ||
Jako mjeńšinowa rěč ma na lokalnej runinje na juhu Čorneje Hory a w južnej Serbiskej wěsty prawniski status.
Zo słuša albanšćina do indoeuropskich rěčow, bu dopokazane w lěće 1854 wot němskeho rěčespytnika Franz Bopp. Wona předstaji pak swójsku njewotwisnu hałuzu indoeuropskeje rěčneje swójby bjez bliskich přiwuznych. Wjetšina rěčespytnikow wuchadźa z toho, zo pochadźa albanšćina z iliršćiny, mjeztym zo widźa druzy jeje pochad w Dako-thrakšćinje-.
Prěni pisomny dokument w albanskej rěči pochadźa z lěta 1462. Dźensniši alfabet bu w lěće 1908 tworjeny.
Wot lěta 1908 so bjezwuwzaćnje łaćonski alfabet wužiwa. Do toho pisaše so albanšćina tež w grjekskim a arabskim pismje.
Albanšćina pisa so konsekwentnje fonetisce. Wona wužiwa pismiki a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Dalše zwuki buchu přez digrafy dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh a zh pisane. Tute digrafy płaća jako njerozdźělomne jednoty a buchu (na př. w albanskich słownikach) kaž swójske pismiki wobjednawane.
Albanšćina ma kaž němčina a słowjanske rěče tři genusy, a to muski, žónski a srjedźny.
Albanske substantiwy maja dwě zakładnej formje, definitnu a indefinitnu. Definitny substantiw ma kóncowku. Na přikład (një) dollap = (jedyn) kamor; dollapi = (tón) kamor.
Jara mnohotwarne a njeprawidłowne je tworjenje plurala substantiwow. Cyłkownje eksistuja něhdźe 100 klasow, po kotrychž bu plural tworjene. Někotre wobsahuja jenož jara mało słowow, druhe su často zastupjene.
Deklinacija wobsahuje pjeć padow kaž we łaćonšćinje, a to nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw a ablatiw. Často su pak formy genitiwa, datiwa a ablatiwa identiske. Deklinacija wotwisuje wot genusa, definitnosće a numerusa. Fleksija so přewjedźe pak přez słowne kóncowki pak z pomocu předstajenych artiklow. Přirunajo z tworjenjom plurala su deklinacije jednore a prawidłowne.
Slědowaca tabela pokaza deklinaciju muskeho substantiwa mal (hora):
Indefinitny singular | Indefinitny plural | Definitny singular | Definitny plural | |
Nominatiw | mal (hora) | male (hory) | mali ([ta] hora) | malet ([te] hory) |
Akuzatiw | mal | male | malin | malet |
Genitiw | i/e/të/së mali | i/e/të/së maleve | i/e/të/së malit | i/e/të/së maleve |
Datiw | mali | maleve | malit | maleve |
Ablatiw | mali | maleve/malesh | malit | maleve |
Slědowaca tabela pokaza deklinaciju žónskeho substantiwa vajzë (holca)
Indefinitny singular | Indefinitny plural | Definitny singular | Definitny plural | |
Nominatiw | vajzë (holca) | vajza (holcy) | vajza ([ta] holca) | vajzat ([te] holcy) |
Akuzatiw | vajzë | vajza | vajzën | vajzat |
Genitiw | i/e/të/së vajze | i/e/të/së vajzave | i/e/të/së vajzës | i/e/të/së vajzave |
Datiw | vajze | vajzave | vajzës | vajzave |
Ablatiw | vajze | vajzave/vajzash | vajzës | vajzave |
Definitny artikl so po substantiwje leži jako we wjele druhich Balkanskich rěčach, na př. Rumunšćina a Bołharšćina.
Wosobinski pronomina w Albanšćinje su: 1. wosoba singulara: unë = ja 2. wosoba singulara: ti = ty 3. wosoba singulara: ai, ajo = wón, wona 1. wosoba plurala: ne = my 2. wosoba plurala: ju = wy ale tež jako wykanje 3. wosoba plurala: ata, ato = woni (muski), wone (žónski)
Jako zdwórliwostnu formu so w Albanšćinje 2. wosoba plurala wužiwa.
Adjektiwy steja normalnje po substantiwje, kotrež wone bliže wopisuja. Wjetši dźěl z nich ma předstajeny artikl i (muski) abo e (žónski). Přikład: qyteti i madh = wulke město; motra e madhe = wulka sotra. Druhi dźěl adjektiwow nima žadyn artikl. Přikład: qyteti plak = stare město (dokelž "plak" ma wjace čłowjekski staroba postajować, so w wšědnym rěčnym wužiwanju w tutym padźe "qyteti i vjetër" wužiwa, při čimž "vjetër" najčasćišo nječłowjekse wróći).
Prepozicije sej kazaja w albanšćinje pak datiw pak akuzatiw.
Albanšćina je wuwiła analytisku werbalnu strukturu město prjedawšeho syntetiskeho systema, kotryž je z Proto-Indo-Europskeje rěče namrěwał. Jeje kompleksny system modus (6 typow) a tempusow (3 jednore a 5 kompleksnych konstrukcijow) je charakteristiski mjez Balkanskimi rěčemi. Eksistujetaj dwaj powšitkownej typaj konjugacije. W albanšćinje słowoslěd je subjekt werb objekt a negacija so přez partiklu nuk abo s' před werbom zwuraznjuje, na př.:
W imperatiwowych sadach so partikla mos wužiwa:
Někotre werby maja změna wokalow. Na př. (po gramatice wot Buchholz a Fiedler, na stronach 75, 91-95)
Tutón přinošk ma so hišće přełožić. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.