Loading AI tools
बहुविकल्पी पृष्ठ विकिपीडिया से, मुक्त विश्वकोश
विद्या वो जानकारी और गुण, जो हम देखने-दिखाने, सुनने-सुनाने, या पढ़ने-पढ़ाने (शिक्षा) के माध्यम से प्राप्त करते हैं । हमारे जीवन के शुरुआत में हम सब जीना सीखते है । शिक्षा लोगों को ज्ञान और विद्या दान करने को कहते हैं अथवा व्यवहार में सकारात्मक एंव विकासोन्मुख परिवर्तन को शिक्षा माना जाता है ।
विष्णुपुराण में १८ विद्याएँ गिनाई गयी हैं-
इसी प्रकार 'लोकनीति' नामक पालि ग्रन्थ में १८ विद्याएँ गिनाई गयीं है, जो कुछ भिन्न हैं-
शुक्रनीति में उल्लेख है कि विद्याओं की संख्या यद्यपि अनन्त है, तथापि बत्तीस विद्याएं (एवं चौसठ कलाएं) प्रसिद्ध हैं :[2]
अर्थात् ऋग्वेद, यजुर्वेद, अथर्ववेद, सामवेद, इतिहास, पुराण, षड्-वेदाङ्ग, पितृविद्या (नृवंशविज्ञान), राशिविद्या (गणितशास्त्र), दैवविद्या (वर्षाविज्ञान), निधिविद्या (खनिजशास्र), वाकोविद्या (विधि एवं तकशास्त्र), एकायन (नीतिशास्त्र), देवविद्या (देवशास्त्र), ब्रह्मविद्या (अध्यात्म), भूतविद्या (जन्तुशास्त्र), क्षत्रविद्या (शस्त्रविद्या), नक्षत्रविद्या (ज्योतिष), सर्पेविद्या ( विषविज्ञान), देवजनविद्या (गन्धर्वविद्या) आदि।
भारत के विद्याविद् आचार्यो ने विद्या के चार विभाग बताए हैं- आन्वीक्षिकी, त्रयी, वार्ता और दण्डनीति। ऋग्वेद, यजुर्वेद और सामवेद को त्रयी कहते हैं। वार्ता से आशय अर्थशास्त्र से है। आन्वीक्षिकी का अर्थ है- प्रत्यक्षदृष्ट तथा शास्त्रश्रुत विषयों के तात्त्विक रूप को अवगत करानेवाली विद्या। इसी विद्या का नाम है- न्यायविद्या या न्यायशास्त्र ; जैसा कि वात्स्यायन ने कहा है :
आन्वीक्षिकी में स्वयं न्याय का तथा न्यायप्रणाली से अन्य विषयों का अध्ययन होने के कारण उसे न्यायविद्या या न्यायशास्त्र कहा जाता है। आन्वीक्षिकी विद्याओं में सर्वश्रेष्ठ मानी गई है। वात्स्यायन ने अर्थशास्त्राचार्य चाणक्य के निम्नलिखित वचन को उद्धृत कर आन्वीक्षिकी को समस्त विद्याओं का प्रकाशक, संपूर्ण कर्मों का साधक और समग्र धर्मों का आधार बताया है-
बौद्धधर्म में पञ्चविद्याएँ ये हैं - शब्दविद्या, हेतुविद्या, चिकित्साविद्या, शिल्प-कर्म-स्थान-विद्या, अध्यात्मविद्या। बोधिसत्व इन पञ्चविद्याओं के स्वामी माने जाते हैं। पंचविद्याओं के स्वामी को 'पण्डित' कहा जाता है।
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.