From Wikipedia, the free encyclopedia
زيمي (نماد: ) سوؤمي سىاره خۊري منظۊمه مئن ايسه کي خۊر ٚ جه ۱۴۹٬۶۰۰٬۰۰۰ کيلۊمتر فاصله دأره. أ سىاره ويشترين چگالي-أ خۊري منظۊمه سىارهئن ٚ مئن دأره ؤ پيلئکي نظر ٚ جه ني پنجؤمي پيله سىاره، هشتته سىارهئن ٚ مئن ايسه. هأتؤني زيمي ايته جه سنگي سىارهئن (عطارؤد، رۊجا، زيمي ؤ مريخ) ايسه کي خۊر ٚ دؤر گردئده ؤ اۊشان ٚ مئن پيلهترينه. جهان، دۊنیا ؤ کاس ٚ شاريک اي سري جه ناماني ايسد کي زيمي ايشاره گۊدن ٚ ره رائج ايسد.[1] لاتين ٚ زوان ٚ مئن زيمي نام Terra ايسه. زيمي خۊر ٚ فاصله نظر ٚ جه، رۊجا پۊشت دره ؤ مريخ ٚ جۊلؤ نهأ. هأتؤني زيمي جرم ؤ حجم ٚ نظر ٚ جه خۊري منظۊمه مئن شيشؤمي سىاره ايسه.
ويشتر جه ۴,۵۴ ميليارد سال (دقيقتر ۰,۰۰۰۶ ± ۴,۵۶۷۲ ميليارد سال)[2] زيمي ايجاد ٚ جه دواره ؤ حىات ني اي ميليارد ٚ پسي زيمي سر ایجاد بۊبؤست. هأسأ زيمي سر چن ميليۊن گۊنه جاندار زيوه کي اينسان ني ايته جه اۊشان ايسه.[3] زيمي زيوشکؤره زمات ٚ دوارستن ٚ أمرأ پۊر تغيير بۊگۊده ؤ زيمي جو ؤ آو ؤ هأوأ ؤ باخي فيزيکي ؤ شيميايي شراىطان جۊری تنظيم بۊبؤستد کي زينده جانداران بتأند اۊن ٚ مئن رؤشد ؤ زيوش بۊکۊند. هأتؤني هأ تغييران باعث بۊبؤستد کي اؤزؤن ٚ لاىه تشکيل ببه ؤ زيمي مغناطيسي مىدان ٚ کۊمک ٚ أمرأ باعث به کي خۊر ٚ مضر پرتؤوان زيمي-أ فأنرسه ؤ زيوش اۊن ٚ مئن ايدامه بدأره.[4] انتظار شه کي ۵۰۰ ميليۊن تا ۲,۳ ميليارد سال دئه ني حىات هأتؤ زيمي مئن بمانه.[5][6][7]
ويشتر جه ۷۱٪ زيمي سطح-أ اۊقىانۊسان ٚ شۊر ٚ آو تشکيل دنه ؤ باخي ني خۊشکي ؤ قاره ؤ جزيره ايسه کي اۊشان ٚ مئن ني پۊر آو، درىاچه ؤ سل ؤ خاني مأنستن دره. زيمي قؤطبان ٚ مئن ويشتر ىئخ ؤ ىئخ بزه درىا دره. زيمي سۊته پيله لاىه دأره؛ پۊسته گۊشته ؤ تۊشک. اۊن ٚ تۊشک ني دۊته بخشي ايسه، ايته بيرۊني تۊشک کي ماىع ايسه ؤ مغناطيسي مىدان ٚ مرکزه ؤ ايته دئه دۊرۊني تۊشک کي آهيني ؤ جامد ايسه.
زيمي هميشک باخي آسماني جرمان ٚ أمرأ، مانگ ؤ خۊر ٚ مانستن، کۊنۊش ؤ متقابل ٚ أثر دأره ؤ خۊر ٚ دؤر گرده ؤ اۊن ٚ ايته گردسن ۳۶۵,۲۴ رۊج ىا ايته نجۊمي سال طۊل کشه. زيمي گردسن ٚ محور، اۊن ٚ گردش ٚ صفحه عمۊد ٚ خط ٚ نسبت ۲۳,۴ درجه انحراف دأره. أ انحراف فصلي تغييرات-أ باعث به.[8] تنئا طبيعي مانگ ىا قمري کي زيمي دأره مانگ ايسه کي تقريبا ۴,۵۳ ميليارد سال پيش خۊ گردش-أ زيمي دؤر شرۊع بۊگۊده. مانگ ۳۸۴۴۰۰ کيلۊمتر متوسط فاصله أمرأ زيمي دؤر گرده، کي اۊن ٚ فاصله تقريبا سيته زيمي قؤطر ٚ أندر ايسه. مانگ ٚ جاذبه زيمي سر تأثير نئهه ؤ زيمي رۊج-أ طۊلاني کۊنه ؤ جزر ؤ مد ٚ أصلي عامل ؤ محرک ني ايسه. مانگ ۲۷٫۳ رۊج ٚ مئن ايته وار زيمي دؤر گرده.
زيمي جو نيترؤژن (۷۸درصد)، اؤکسيژن (۲۱درصد)، کربؤن دياؤکسيد (٫۰۳درصد)، آو ٚ بۊخار ؤ اي سري کمىاب ٚ عناصر آرگؤن ٚ مأنستن تشکيل بۊبؤسته.
زيمي جؤرترين نؤقطه خۊشکي سر، اورست ايسه کي ۸,۸۴۸ متر درىا جؤر نهأ. اۊن ٚ جۊلفترين نؤقطه ني آرام ٚ اۊقىانۊس ٚ مئن ؤ فيليپين ٚ درىا جير نهأ. أ جيگا جۊلفي ۱۱ کيلۊمتر درىا سطح ٚ جير دره ؤ مارىانا چالکا نام دأره. هأوأ دما محدۊده زيمي کؤره مئن ۸۹,۲ درجه صفر ٚ جير نسا قؤطب مئن، تا ۵۶,۷ درجه صفر ٚ جؤر کاليفؤرنيا مرگ ٚ دره مئن، شامل به.[9] زيمي اۊستؤوا محيط ۴۰٬۰۷۵٫۱۶ کيلۊمتر ؤ زيمي جرم ۱۰۲۴×۵٫۹۷۳۵ کيلۊگرم (هشتادته مانگ ٚ جرم ٚ أندر) ايسه.[10]
ويشتر جه ۲۰۰ مستقل ٚ کيشور زيمي خۊشکي دۊرۊن نهأ ؤ اينسانان اۊشان ٚ مئن زيود ؤ سفر ؤ تجارت ؤ نظامي فعاليتان ٚ اۊشان ٚ مئن ارتباط ايجاد کۊنه.[11] سابق زيمي صافي نظريه ؤ بعد زيمي مرکزيت جهان ٚ دۊرۊن، آدمان ٚ مئن رائج بۊ.
۲۲ آپريل-أ زيمي جهاني رۊج نام بنأده.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.